طرح پرورش شتر

پرورش شتر در سال های اخیر به عنوان یکی از پر سودترین بخش های دامداری در کشور مورد توجه بیشتر قرار گرفته است. این حیوان به دلیل شرایط خاص فیزیکی برای زندگی در شرایط سخت مناسب است. مناطق بیابانی و نیمه بیابانی که نیمی از مساحت کشور را تشکیل می دهد بستر طبیعی و ارزان قیمتی است برای توسعه صنعت شتر است. شتر با قناعتش در خوراک و آب در مقابل بیماری ها و از همه مهم تر اختلاف دما بسیار مقاوم است. شتر، از حیوانات سوددهی است که در برخی از مناطق ایران بصورت سنتی نگهداری می شود. با بهین صنعت یاب همراه باشید.

معرفی طرح

پرورش شتر در کشور سابقه‌ای دیرینه دارد و گذشتگان از دیرباز از کرک، مو، شیر و گوشت شتر استفاده می‌کردند. صنعت شترداری فواید بسیار زیادی دارد که عواید زیادی را نصیب بهره برداران خود می‌کند و از پوست، گوشت، شیر، کرک، و کوهان شتر می‌توان استفاده کرد و استفاده از هرکدام از این موارد می‌تواند صنعت پرورش شتر را به صنعتی سودآور تبدیل کند.

شتر حیوانی است نیرومند و تنومند با توش و توان بالا از خانواده شترسانان؛ نشخوارکننده و با دست و گردنی دراز. بر پشت خود یک یا دو کوهان دارد که ساختارش از پیه و چربی است. در ایران سه نژاد شتر، شترهای دو کوهانه، یک کوهانه و آمیخته که این نژادها دارای تیره‌های متعددی‌اند. شتر آسیائی دو کوهانه بوده که کوهان اول بر روی کمر و کوهان دوم بر روی کپل حیوان قرار دارد و شتر در آن اقدام به ذخیره‌سازی غذا می‌کند. رنگ پشم این گونه شترها سرخ- خاکستری است، پشم‌ها به صورت انبوه و بلند در پشت گردن و در اطراف بخش بالائی اندام‌های خلفی و قدامی رشد می‌کنند. گونه دیگر شتر، شتر عربی یا یک کوهانه است که این شتر در صحراهای کشورهای عربی و آفریقائی وجود دارد.

این حیوان با کمترین هزینه ممکن برای نگهداری به دلیل دستگاه خاص گوارشی منحصر به فرد، بی ارزشترین گیاهان را از لحاظ تغذیه ای تبدیل به سلولز و انرژی می کند و این درحالی است که در شرایط کم آبی نیز این حیوان تا مدتها هیچ نیازی به آب ندارد. این خصوصیات شتر را به سرمایه ای سرگردان در کویر تبدیل کرده است. شتر در استفاده از مراتع با هیچ دام دیگری رقابت ندارد و از علوفه ای استفاده می کند که توسط سایر دام ها استفاده نمی شود.

وضعیت پرورش شتر در ایران

پرورش شتر طی سال های اخیر به عنوان یکی از پر سودترین بخش های دامداری در کشور مورد توجه بیشتر قرار گرفته است این حیوان به دلیل شرایط خاص فیزیکی برای زندگی در شرایط سخت است و به گفته برخی کارشناسان می توان از شتر تعبیر خرما را در بخش کشاورزی داشت. پرورش شتر در کشور سابقه‌ای دیرینه دارد و گذشتگان از دیرباز از کرک، مو، شیر و گوشت شتر استفاده می‌کردند. در حال حاضر پرورش شتر به صورت سنتی در بیابان‌های کشور و یا به صورت سنتی در برخی استان های مرکزی و جنوب کشور رواج دارد، و برپایه عادت مردم در پرورش این دام شکل گرفته اند و برنامه منسجم و دقیقی برای توسعه این صنعت در این شهرستان ها وجود ندارد، از این رو فرآورده‌های شتر مانند شیر و دوغ این حیوان کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ایران سه نژاد شتر، شترهای دو کوهانه، یک کوهانه و آمیخته که این نژادها دارای تیره‌های متعددی‌اند. استفاده از گوشت شتر، کرک، شیر و بهره‌وری از شتر برای باربری یکی از جمله مسائلی بوده باعث نگهداری شتر می‌شود.

در شرایطی که خشکسالی و کم آبی بسیاری از دام های استان های کم آب کشور مانند سمنان، کرمان و… را تلف کرده و هر سال از جمعیت گاو و گوسفندهای دامداران کم می شود چرا تاکنون طرح پرورش شتر که در این شرایط به خوبی رشد و نمو می کند و درآمدزایی بالایی نیز برای صاحبانش دارد مورد توجه قرار نگرفته است. شتر علی رغم نیاز کم به آب، علوفه و همچنین مقاومت بسیار بالایی که به بیماری های عفونی دارد یکی از مهم ترین زمینه های اشتغال و منبع درآمد برای روستاییان به شمار می رود.

مناطق شتر خیز ایران عبارتند از: یزد، کرمان، اصفهان، سیستان و بلوچستان، خراسان، کرمان، هرمزگان، گرگان، گنبد، قم، سمنان، خوزستان و اردبیل. بنابر گزارشات وزارت جهاد کشاورزی تعداد شتر در سال ۱۳۵۴ به ۳۰۰ هزار نفر رسیده که این تعداد به تدریج رو به کاهش گذارده است. جمعیت شتر و بچه شتر کشور از ۱۶۰ هزار نفر در سال ۱۳۹۲ به ۱۶۲ هزار نفر در سال ۱۳۹۳ رسیده و برابر ۱,۲۵درصد رشد داشته است.

پرورش شتر؛ تبدیل تهدید به فرصت

در شرایط بحرانی خشکسالی در کشور و در حالی که وضعیت بارندگی مساعد نیست و چشمه ها و چاه ها هر سال با کاهش سطح آب روبرو هستند مدیریت مصرف آب و اقتصاد تنها تغییر الگوی کشت در کشاورزی و یا صرفه جویی در مصرف آب و اجرای طرح های مکانیزه آب نیست، پرورش شتر پتانسیلی که دارد می تواند خشکسالی را به فرصت تبدیل کند و با یک مدیریت برنامه محور می توان از چنین شرایطی استفاده کرده و در نهایت موجب تقویت اقتصاد روستاها به عنوان پایه اقتصاد جامعه شد.
ایران از نظر پرورش شتر در رتبه ۲۰ جهان قرار دارد و در آسیا رتبه هفتم را دارد. در مناطق خشک و کم آبی مانند استان بوشهر که ۹۵۰ هزار هکتار مرتع دارد پرورش شتر یک مزیت اقتصادی به شمار می رود. شتر در استفاده از مراتع با هیچ دام دیگری رقابت ندارد، در واقع شتر از علوفه ای استفاده می کند که توسط سایر دام ها استفاده نمی شود، این حیوان از خار شتر یا گیاهان شور دیگر استفاده می کند و با مصرف آن ها می تواند تولید شیر و گوشت داشته باشد.
صنعت شترداری وضعیت موجود، با شرایط مطلوب فاصله زیادی دارد به همین دلیل فعالیت هایی با بهره گیری از روش های نوین پرورش شتر آغاز شده تا ایران از کشورهای همسایه در این زمینه عقب نیفتد. پرورش شتر تا سال ۲۰۱۳ میلادی در کشورهای همسایه به طور متوسط ۱,۴۵ درصد رشد داشته و در این میان عمان بیشترین رشد و امارات بزرگترین مزرعه شتر جهان را دارد، اما شاخص ایران در این زمینه منفی بوده است. در حالی که بیابان های ایران در حال گسترش است و کره زمین گرم تر می شود، در چنین شرایطی با توجه به رویکرد اقتصادی مقاومتی، شترداری از ارزش افزوده بالاتری نسبت به دیگر فعالیت های مشابه برخوردار است.

تولیدات شتر

:: شیر

شیر شتر که به دوغ شتر هم معروف است دارای خواص بی‌شماری است که به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد. شیر شتر گرم و یا سرد آن نسبت به گاو و گوسفند خوشمزه‌تر می‌باشد و چربی آن نیز سبک‌تر است. شیر شتر برای درمان بیماری‌های کبد و کم خونی و سل و بیماری‌های هنگام پیری و شکنندگی استخوان‌ها و نرمی استخوان در کودکان و برای درمان سرماخوردگی، تب و آنفولانزا و همچنین درمان هپاتیت ب مفید است.

شتر می‌تواند مقدار زیادی در حدود ۴ تا ۸ کیلوگرم در روز شیر دهد و این میزان در برخی اوقات به ۱۲ تا ۱۵ کیلوگرم در روز می‌رسد، در مقابل گاوها،‌ قادر به تولید این مقدار شیر در شرایط آب و هوائی گرم و مراتع فقیر که غیر از درختچه‌ها و گیاهان سوزنی چیزی ندارد،‌ نیستند. دوره شیر دوشی در شترهای ماده بین ۱۰ تا ۱۸ ماه بوده و متوسط تولید روزانه شیر مابین ۸ تا ۱۰ لیتر است.

:: گوشت

کمبود پروتئین حیوانی و افزایش جمعیت باعث گردیده که همه ساله ارز زیادی جهت خرید گوشت از مملکت خارج گردد با توجه به اقلیم مناسب پرورش شتر و تعداد جمعیت شتر در کشور و با رشد و توسعه متعادل می توان از گوشت آن پاره ای از نیاز جامعه را بر طرف نمود. مصرف گوشت شتر در تمام نقاط کشور متداول نبوده ولی در اغلب مناطق شتر خیز رواج دارد مناطقی مانند استان خراسان، سمنان، تهران، قم، اصفهان، یزد، کرمان، بخصوص در بخش ها و روستاهای حاشیه کویرهای ایران پروار بندی و مصرف گوشت شتر متداول است، همچنین میزان تولید گوشت شتر در کشور ۴۶۰۰ تن در سال برآورد شده است. این گوشت در مقایسه با گوشت گاو از میزان پروتئین و چربی کمتری برخوردار بوده و در مقایسه با سایر گوشت‌های دیگر حاوی سدیم بیشتر و پتاسیم کمتری است. میانگین وزن لاشه این حیوان ۲۱۶ کیلوگرم و بازده لاشه آن را ۴۹ درصد می باشد.

:: پوست و پشم

از موی شتر، رو اندازی به‌ نام خرسک و پوزه بند تولید و همچنین از پوست آن برای تهیه کیف، کفش، زین و کمربند استفاده می‌شود. پشم شتر برای عبابافی استفاده می‌شود و عبایی که در شهرستان دشتی در استان بوشهر با این پشم‌ها بافته می‌شود، شهرت جهانی دارد.

از پیخال کاملاً خشک آن به عنوان سوخت استفاده می‌گردد و میزان چربی موجود در کوهان شتر دوکوهانه در حدود ۱۰۰ کیلوگرم برآورد می‌‌شود و به عبارت دیگر می‌توان گفت کمتر قسمتی از شتر وجود دارد که بی‌مصرف و دور انداختنی باشد.

انواع سیستم های پرواربندی شتر
می توان به ۳ صورت پروار بندی را انجام داد:
۱-پرواربندی به روش باز یا مرتعی که در این سیستم دام در مراتع چرا نموده و هیچ گونه تغذیه دستی در اختیار دام قرار نخواهد گرفت.این روش پرواربندی شتر،در سالهای پر باران انجام می شود
۲-پروار بندی به روش نیمه بسته یا نیمه باز که در این روش دام در مرتع چرا نموده و شب ها در جایگاه ساده ای مقداری کنسانتره در اختیار دام قرار می دهند.
۳-پروار بندی به روش بسته که دام را در جایگاه بسته ای محصور می کنند و تغذیه صد در صد به صورت دستی انجام می گیرد.در این روش جایگاه دام از ۲ قسمت بهاربند و فضای سرپوشیده یا سایبان تشکیل گردیده و انبار ذخیره ی کنسانتره و هانکار علوفه نیز برای آن واحد در نظر می گیرند.
پیشنهاد می شود به ازای هر ۶ نفر شتر به طور میانگین ۳ متر مربع سایبان و ۶ متر مربع بهاربند با مصالح ارزان قیمت بومی و عرف معماری محلی ساخته شود.
ضمنا توصیه می گردد جهت احداث آخور و آبشخور به ازای هر نفر شتر ۱متر آخور و ۰٫۵ متر آبشخور در نظر گرفته شود.
۱- سن بلوغ :
شتر از جمله حیواناتی است که دیر بالغ میشود . شتر ماده در سن ۳ سالگی و شتر نر در سن ۴-۵ سالگی به بلوغ جنسی می رسد . ولی مناسب ترین سن برای استفاده از شتر سن ۸ سالگی است.
۲- دوره آبستنی شتر : ۳۷۰تا ۳۹۰روز
۳- اولین زایش : اواخر سن ۴ سالگی و یا در سن ۵ سالگی
۴- شروع زمان شیردهی :
شیردهی شتر از سن ۵ سالگی شروع میشود . از ماه پنجم یا ششم حاملگی ممکن است شیردهی شتر متوقف شود .
۵- عمر اقتصادی شتر :
شتر تا سن ۲۰ سالگی می تواند حامله شود . در این مدت ۷ تا ۸ کره تولید می کند .
۶- نامهای محلی انواع شتر
۱-۶- لوک – شتر نر بعد از سه سالگی (بالغ)
۲-۶- لوکچه – شتر نر از یک سالگی تا سه سالگی
۳-۶- مجی – شتر ماده از یک سالگی تا سه سالگی
۴-۶- اروانه – شتر ماده بعد از سه سالگی ( بالغ)
۵-۶- دیلاغ – بچه شتر تا یک سالگی
۶-۶- حاشی – بچه شتر تا یک سالگی
۷- درصد تلفات سالیانه : ۱ تا ۲ درصد
۸- درصد کره گیری : با توجه به میزان موفقیت تلقیح ۶۵ درصد در سال
۹- وزن کره شتر هنگام تولد: بسته به نوع شتر ۲۵ تا ۵۲ کیلوگرم
۱۰- وزن شتر بالغ :
وزن زنده شتر بسته به نوع آن متفاوت است وزن شتر ماده یک کوهان در ایران حدود ۳۵۰کیلوگرم و شتر نر در صورت پروار به ۵۳۰کیلوگرم بالغ خواهد شد . بزرگترین و سنگین ترین شترها دورگه ها ( تلاقی شترهای یک کوهان با شترهای دو کوهان) هستند که وزن زنده آنها به ۶۵۰ کیلوگرم نیز می رسد .

۱۱- تولید شیر :
بسته به نژاد آن متفاوت است در ایران با توجه به تغذیه کره از شیر مادر تولید شیر چندان قابل توجه نیست . بطور متوسط در یک دوره شیرواری ۱۸ ماهه می توان حدود ۳۰۰ تا ۵۰۰ کیلوگرم از شتر ماده یک کوهان شیر گرفت . چربی شیر شتر حدود ۳ درصد است .
۱۲- تولید پشم :
در طول یک سال در شتر ماده یک کوهان بسته به جثه و نژاد آن ۵/۱ تا ۳ کیلوگرم و در شتر نر ۲ تا ۴ کیلوگرم و در بچه شتر حدود ۱ کیلوگرم می باشد .
۱۳- قدرت حمل بار :
شترهایی که برای حمل بار مورد استفاده قرار میگیرند می توانند حدود ۲۰۰کیلوگرم بار را تا مسافت ۳۰ الی ۶۰ کیلومتر طی نمایند.
۱۴- شتر نر مورد نیاز برای جفتگیری : به ازای هر ۴۰ نفر شتر ماده یک نفر شتر نر در نظر گرفته می شود .
۱۵- تغذیه شتر :
شتر معمولا از گیاهان مرتعی تغذیه می کند و ممکن است در روز حدود ۲۰ کیلوگرم از انواع علوفه موجود در مرتع تغذیه نماید .
۱۶- مدت پروار : ۱۰۰ روز در نظر گرفته شود .
۱۷- افزایش وزن روزانه :
رقم مستندی بدست نیامده ولی پرواربندان شتر در یزد ۷۰۰-۸۰۰گرم در روز برآورد نموده اند .
۱۸- ضریب تبدیل : در این زمینه نیز رقم مستندی بدست نیامده و برآورد پرواربندای ۸ کیلو علوفه به ازای یک کیلوگرم افزایش وزن دام است .

در بخش پایانی این مبحث آخرین دستورالعمل ها و ضوابظ مربوط به احداث واحدهای شترداری به شرح ذیل تشریح میگردد :

حداقل مساحت مورد نیاز برای واحد نگهداری و پرورش شتر،به شرح جدول شماره۱ تعیین می شود:

جدول ۱ : حداقل مساحت مورد نیاز برای واحد نگهداری و پرورش شتر

تبصره ۱:حد اقل ظرفیت برای واحد نگهداری و پرورش شتر داشتی،۲۰ نفر(شتر ماده مولد) و برای هر واحد نگهداری و پرورش شتر پرواری،۲۰ نفر شتر(در هر دوره پرورش) تعیین می شود و برای ظرفیت های بیش از ۲۰ نفر شتر،بر اساس جدول فوق محاسبه میشود.

تبصره۲:در واحد نگهداری و پرورش شتر علاوه بر فضاهای در نظر گرفته شده در جدول فوق،حداقل ۲۰ متر مربع برای انبار علوفه /کنسانتره و ۱۵ متر مربع برای زایشگاه و درمانگاه در نظر گرفته میشود.و برای ظرفیت های بیش از ۲۰ نفر شتر به ازای هر نفر شتر ۰٫۵ متر مربع به مساخت های در نظر گرفته شده برای انبار علوفه/کنسانتره و نیز زایشگاه و درمانگاه اضافه می شود.

تبصره۳: فضاهای در نظر گرفته شده در جدول فوق ،برای شیوه(پرورش مزرعه ای)می باشد که به ازای هر نفر شتر مولد،باید ۰٫۱ هکتار زمین کشاورزی آبی و یا ۰٫۵ هکتار زمین مرتعی درجه ۳ (زمین غیر مستعد زراعی با قابلیت کشت گیاهان علوفه ای شور پسند)،در نظر گرفته شود.

تبصره۴: برای شیوه (پرورش مزرعه ای-مرتعی) از فضا های غیر مسقف مندرج در جدول فوق ۲۵ در صد کاسته  و به ازای هر نفر شتر مولد، باید ۲ هکتار زمین مرتعی درجه ۱ (با کیفیت خوب ) یا ۴ هکتار زمین مرتعی درجه ۲(با کیفیت متوسط ) و یا ۱۴ هکتار زمین مرتعی درجه ۳ (با کیفیت ضعیف یا زمین غیر مستعد زراعی با قابلیت کشت گیاهان علوفه ای شور پسند)،در نظر گرفته شود

تبصره۵:برای شیوه(پرورش مرتعی) از فضا های غیر مسقف مندرج در جدول فوق ۴۰ در صد کاسته  و به ازای هر نفر شتر مولد، باید ۵ هکتار زمین مرتعی درجه ۱ (با کیفیت خوب ) یا ۷ هکتار زمین مرتعی درجه ۲(با کیفیت متوسط ) و یا ۱۴ هکتار زمین مرتعی درجه ۳ (با کیفیت ضعیف یا زمین غیر مستعد زراعی با قابلیت کشت گیاهان علوفه ای شور پسند)،در نظر گرفته شود

۲-نحوه محاسبه مساحت فضاهای مسقف و غیر مسقف برای یک واحد نگهداری و پرورش در شیوه پرورش مزرعه ای، با احتساب ۲۰ نفر شتر ماده مولد (کل گله ۴۰ نفر و بر حسب متر مربع)،مطابق جدول زیر می باشد.

بررسی بازار و توجیه اقتصادی طرحنگهداری و پرورش شتر بر سه اساس است، شترهای شیری، گوشتی، و سواری (جمال) که نژاد اکثر شترهای استان هرمزگان جمال است. کشورهای حاشیه خلیج فارس و برخی نقاط کشور علاقه بسیار زیادی به گوشت و محصولات لبنی این حیوان دارند و حتی در بحث ورزشی و برگزاری مسابقات زیبایی شتر این حیوان مورد توجه قرار دارد. به‌منظور حمایت و سرمایه‌گذاری از بخش صادرات غیرنفتی و باهدف ایجاد اشتغال و استفاده از ظرفیت‌های بالقوه منطقه و دارا بودن شرایط مستعد پرورش شتر در استان های کشور در صورت حمایت‌های لازم در آینده‌ای نزدیک می‌تواند صادرات شتر به‌عنوان یکی از کالاهای اصلی صادراتی تبدیل شود.سرمایه گذاری در این بخش بسیار سود آور است اما با توجه به بازار فرا منطقه ای باید حمایت های ویژه از سوی دستگاه های اقتصادی و بازرگانی از پرورش دهندگان صورت گیرد و زمینه دسترسی آنها به بازارهای هدف باید مهیا شود.اقتصادی بودن پرورش شتر شامل درآمدهی حاصل از گوشت، شیر، پوست، پشم و زاد و ولد شتر می باشد. ارزش اقتصادی یک شتر بیش از ۶٫۵ میلیون تومان است که این ارزش در نوع دو کوهانه بالاتر است. شتر تک کوهانه با فیزیولوژی خاصی که دارد در گرمای مناطق کویر لوت، حاشیه مرکزی و جنوب شرق کشور مقاوم است، شتر دو کوهانه نیز با پشم زیادی که دارد در برابر سرمای شدید مناطق سردسیر شمال غربی و شرقی کشور مقاومت خوبی دارد. بیمارهای شایعی که هم اکنون بین دام های سبک و سنگین وجود دارد در این حیوان رایج نیست و کمترین نیاز به نهاده های تولید دارد. پرورش شتر یکی از سودآورترین و در عین حال کم هزینه ترین بخش های دامداری است که در عین حال کمتر مورد توجه قرار گرفته است. اهمیت اقتصادی شتر در سیستم کشاورزی متراکم امروزی شاید از لحاظ تولید قابل‌توجه نباشد ولی قدرت تولید و زیست شتر در شرایط بسیار سخت و تولید محصولات دامی ارگانیک ازجمله عوامل پرورش و نگهداری این دام را کاملاً توجیه می‌سازد.به رقم شرایط نامناسب پرورش شتر در کشور خوب است سرمایه گذاران بدانند که بازدهی پرورش شتر دو برابر پرورش گاو است و در مقابل هزینه های پرورش این حیوان سودمند هم نصف می شود. پرورش شتر فرصتی سودآور در کویر ایران است که می تواند زمینه ساز صنعتی سود آور در کشور نیز باشد.جمع بندیمردم تنها سهمی که از پرورش شتر دیده اند تابلوهای هشدار برخورد با شتر در جاده های کشور است و صدها شتری در اطراف جاده ها رها شده اند و گاه گاهی خبری از برخورد آنها نیز با خودروها به گوش می رسد اما سوال اینجاست سهم این حیوان کاملا تجاری و سود مند که همانند به طلایی سرگردان در اعماق کویر می ماند در اقتصاد چیست؟طی سال‌های اخیر با خشکسالی‌های پیاپی، کاهش بارش باران، از بین رفتن مراتع، بیش از گذشته نیاز به پرورش شتر احساس می گردد شتر نیاز اندکی به آب و مواد غذایی داشته و نسبت به تغییرات اقلیمی و گرم‌شدن هوا مقاوم است؛ ضمن اینکه این حیوان در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی رشد می‌کند و اگر بتوان صنعت پرورش شتر را توسعه داد، بخش مهمی از اقتصاد مناطق بیابانی رونق بخشیده خواهد شد. هر آنچه در این نوشتار گفته شد گویای لزوم توجه بیشتر به این حیوان است، از سوی دیگر با توجه به پتانسیل‌های خوبی که در زمینه پرورش شتر در کشور وجود دارد امید است با حمایت مسئولان از ایجاد این صنعت در کشور گامی موثر در رونق صنعت شترداری و توسعه اقتصادی کشور برداشته شود.

محصولات لبنی شتر و مصرف آنها
معمولاً مقدار زیادی از شیر شتر برای تولید محصولات لبنی باقی نمی‌ماند، چون این شیر هم باید برای تغذیه بچه‌های خودشان استفاده شود و هم برای مصرف انسان. علاوه بر این ترکیب شیر شتر اجازه تولید برخی محصولاتی را که از شیر گاو، گوسفند و بز تهیه می‌شود، را نمی‌دهد. هرچند محصولات متنوع لبنی از شیر شتر تولید می‌شود و خود شیر هم علاوه بر تغذیه، برای اهداف دیگری هم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
چون در اکثر جوامع روستایی، شیر مصرفی مردم از بیش از یک نوع حیوان اهلی تهیه می‌شود، محصولات آنها هم از مخلوطی از شیر آن حیوانات تولید می‌شود. درنتیجه اغلب نمی‌دانیم برخی از این محصولات را می‌توان به‌تنهایی از شیر شتر تولید کرد یا نه. این مخلوط معمولاً ترکیب شیر شتر با شیر بز تازه یا زده شده است. این مخلوط‌ها با اضافه کردن مقادیر خاصی از شیر شتر به‌دست می‌آید تا زمانی که طعم مطلوب ایجاد شود.
همه جوامع از شیر شتر، فرآورده نمی‌گیرند. مثلاً در اتیوپی اجازه فرآوری و فروش شیر شترهای آفار (Afar) را نمی‌دهند.
اگر شیر شتر تازه مصرف نشود، باید فوراً آن را عمل‌آوری کنند، هم به‌خاطر کم شدن کیفیت و هم به‌خاطر فاسد شدن آن در معرض هوا.
عقاید و خرافات بسیاری درباره شیر و شیردوشی وجود دارد. گاهی تنها اعضای خاصی از خانواده می‌توانند حیوانات را به چرا ببرند و برخی قبایل شتردار عقیده دارند که شیر علاوه بر ویژگیهای دارویی، خواص شگفت‌انگیز و جادویی هم دارد.
محصولات شیر شتر تخمیر شده و ترش شده
در شرایط گرمسیری، شیر خام ماندگاری زیادی ندارد و در واقع تخمیر آن راهی است برای اینکه عمر کوتاهی نداشته باشد.
شیر تخمیر شده در مناطق مختلف جهان اسامی متفاوتی دارد. در قزاقستان به آن کَفیر می‌گویند. در ارمنستان، ماتزون matzon؛ در هند، داهدی dahdi؛ در ساردینیا، گیودو gioddu؛ در بلغارستان، یوگرت yoghurt؛ و در سوریه، اسرائیل و مصر؛ لهبن lehben.
برای تخمیر شیر، اول آن را تا نقطه جوش گرما می‌دهند تا باکتریهای آن کشته شود، بعد می‌گذارند دمایش به دمای بدن برسد و مقدار کمی از شیری را که قبلاً تخمیر شده به آن اضافه می‌کنند تا نقش محرک تخمیر را بازی کند. سپس شیر را خوب هم می‌زنند و یک شب در دمای محیط نگه می‌دارند؛ صبح فردا شیر بریده است.
در این مرحله شیر شتر یک نوع مزه ترش گرفته و طعم و بوی خاص شیر تخمیر شده را دارد. باکتری پاتوجنیک با جوشاندن شیر کشته شده و در شرایط جدید، رشد دوباره آنها سخت است، بنابراین مطمئنیم در این مرحله شیر آلوده نمی‌شود. در نتیجه محصولات لبنی تخمیر شده برای مدتی قابل خوردن هستند.

کراسکوف (kheraskov) این شیوه را برای تولید اقتصادی کفیر از شیر شتر توضیح داد: شیر را در C°۸۵ پاستوریزه می‌کنند تا از شر باکتری پاتوجنیک خلاص شود، بعد آن را تا C °۳۰-°۲۶ خنک می‌کنند؛ سپس با ۳ تا ۶ درصد از کفیر مایه‌کوبی می‌کنند، بعد آن را در بطری می‌ریزند. پس از گرم کردن آن در دمای C° ۲۶-°۲۰ به مدت ۸ تا ۱۲ ساعت، لخته نرمی ایجاد می‌شود که اسیدتیه آن به T °۷۰-°۶۰ می‌رسد. بعد به محصول به‌دست آمده اجازه می‌دهند به مدت ۲۴ تا ۲۸ ساعت در دمای ۶ تا ۸ درجه عمل بیاید. محصول نهایی طعمی دلپذیر و غلظتی کرِم‌مانند دارد، و سفید و بدون گاز است. اسیدتیه کفیر یک‌روزه در محدوده T°۹۵ و مقدار الکل آن حدود ۴ درصد است.
چال (chal) یا شوبات (shubat) یک نوشابه گازدار با طعم ترش است. برای آماده‌سازی چال، اول آن را در یک کیسه پوستی یا کوزه سرامیکی ترش می‌کنند؛ معمولاً گنجایش این ظرف ۳۰ کیلوگرم است. شیری که قبلاً ترش شده را به شیر تازه اضافه می‌کنند، سپس خوب مخلوط کرده و طی ۳ تا ۴ روز شیر تازه به مخلوط اضافه می‌کنند. بالاخره مقدار محصول نهایی باید ۳ تا ۵ برابر مقداری باشد که در ابتدا اضافه شد. این بهترین نسبت چال است.
شیر شتر در دمای زیر ۱۰ درجه تا ۷۲ ساعت ترش نمی‌شود اما در دمای C°۳۰ تقریباً در ۸ ساعت ترش می‌شود، در حالی که شیر گاو ظرف ۳ ساعت در دمای ۳۰ درجه ترش می‌شود. مقایسه بین ترکیب شیر شتر و چال به شرح زیر است:

چال حاوی لاکتوباسیلی لاکتیک، استروپتوکوک و مخمر است. با استفاده از کشت لاکتوباسیلوس،کسِی (casei)، استریپتوکوک، و مخمرهای لاکتوز و شیر تخمیر شده در گرما، به‌مدت ۸ ساعت در C°۲۵ و بعد ۱۶ ساعت در C°۲۰ با موفقیت چال به‌دست آوردیم.
گرچه پاستوریزه کردن معمولاً بر کیفیت شیر تأثیر نمی‌گذارد، ولی پاستوریزه کردن در C °۸۵ به مدت ۵ دقیقه طعم بدی به شیر می‌دهد. چال حاصل از از کشت خالص لاکتوباسیلوس،استریپتوکوک، و گونه‌هایی از تورولا (Torula) نسبت به شیری که از آن ساخته شده، مواد جامد غیرچرب و لاکتوز کمتری دارد و حاوی ۰٫۰۵ تا ۱٫۲ درصد CO2 است.
در مغولستان تارَگ (Tarag) یک محصول لبنی کشت شده شبیه ماست است، همچنین اوندا (Unda) محصولی است که از تخمیر لاکتیک، الکلِ شیر شتر و سایر حیوانات به‌دست می‌آید.
در منطقه احقّر، در صحرای افریقا، شیر به روشی شبیه آنچه در بالا گفتیم تخمیر می‌شود. شیر حیوانات را در کوزه‌های خاصی از جنس چوب تماری (Tamari) می‌دوشند که ۲ تا ۳ لیتر گنجایش دارد. شیر در کوزه‌ها مخلوط می‌شود و اگر فوراً آن را ننوشند، در محفظه‌هایی از جنس پوست حیوانات نگه می‌دارند. شیر در این محفظه‌های پوستی ترش می‌شود. شیر روز قبل با شیر تازه مخلوط می‌شود تا ترش شود.
تغییرات زیادی در درصد چربی محصولات لبنی شتر وجود دارد؛ چون به حیوانات فقط هر ۴ تا ۵ روز آب می‌دهند و کمبود آب آشامیدنی می‌تواند باعث کاهش درصد چربی شود؛ به این ترتیب دلیل مقدار متغیر چربی مشخص می‌شود.
لهبن را با شیرین کردن شیر تازه هم به‌دست می‌آورند. اضافه کردن آب به این مخلوط، مدت نگهداری را طولانی‌تر می‌کند. این لهبن را می‌توان ۵ تا ۶ روز در تابستان و تا ۱۰ روز در زمستان نگه داشت.
در ادامه شیوه‌های تولید کره و محصولات لبنی بدون چربی شتر را به‌طور خلاصه توضیح می‌دهیم:
شیر تازه را در پوست بز می‌ریزند و اجازه می‌دهند ۱۲ تا ۲۴ ساعت در دمای ۲۵ تا ۳۰ درجه تخمیر شود. بعد شیر تخمیر شده را ۱۵ تا ۲۰ دقیقه در دمای C °۱۸-۱۲ می‌زنند. در این فرآیند کره و شیر بی‌چربی به‌دست می‌آید.
کره را با یک عامل صاف کننده مخلوط کرده و ۳۰ دقیقه در دمای ۱۰۰ تا C°۱۲۰ حرارت می‌دهند تا چربی کره به‌دست بیاید.
از شیر بدون چربی، برای تولید پنیر خشک یا آماده کردن سوپ استفاده می‌کنند، یا وقتی سس یا آب تازه اضافه شده باشد، فوراً مورد استفاده قرار می‌گیرد.
گاهی شیر تخمیر شده را به همراه کمی آب، می‌زنند و به آن ماتا (Matta) می‌گویند. اگر مقدار آب اضافه شده بیشتر باشد و کره را بردارند آن را لگسی (Lagsi) می‌نامند. اینها نوشیدنیهای مطبوع و مغذی در گرمای تابستان هستند.
لاکتوز به‌وسیله باکتریها به اسید لاکتیک تبدیل می‌شود و به‌وسیله مخمرها به الکل. معمولاً به‌خاطر رشد سریع باکتریهای سازنده اسید لاکتیک که رشد مخمرها را کاهش می‌دهد، هیچ الکلی در ماست وجود ندارد.

خوا (khoa)؛ و سایر محصولات لبنی تخمیر نشده
خوا از خشک کردن مقدار کمی شیر روی یک آتش داغ و یکنواخت به‌دست می‌آید؛ در این فرآیند شیر را مرتب هم می‌زنند تا نسوزد. اول، آنچه باقی می‌ماند غلظتی کره مانند دارد، ولی بعد از خنک شدن به خمیری نیمه‌جامد با طعمی شیرین تبدیل می‌شود. خوا را می‌توان حدود ۲۰۰ روز نگه داشت. اگر شکر به آن اضافه کنیم مدت نگه‌داری‌اش بیشتر می‌شود.

رَبری
رَبری (Rabbri) هم با حرارت دادن شیر در یک ماهی‌تابه کم‌عمق آهنی روی آتش درست می‌شود. تفاوت آن با خوا این است که مواد جامد آن به‌صورت پیاپی از لایه نازک شیر دلمه شده روی سطح برداشته می‌شوند؛ بعد اجازه می‌دهند محصول خنک شود. وقتی مقدار شیر به یک پنجم تا یک هشتم مقدار اولیه رسید، آن را از روی آتش برمی‌دارند. حالا به آرامی، طوری‌که تکه‌های تشکیل شده خراب نشوند هم می‌زنند، و شکر را اضافه می‌کنند و اجازه می‌دهند خنک شود.

مالای
برای درست کردن مالای (Malai) مقادیر زیادی از شیر را روی آتش یکنواخت می‌گذاریم تا آهسته آهسته بجوشد و لایه منحنی از چربی و شیر و پروتئین‌های دلمه شده روی سطح تشکیل شود؛ بعد آن را برمی‌دارند و اجازه می‌دهند خنک شود.

کره و محصولات مشتق شده از آن
طبق گفته برخی نویسندگان از شیر شتر کَره هم درست می‌شود، ولی برخی قاطعانه می‌گویند نمی‌توان از شیر شتر کره گرفت؛ آماده‌سازی کره از شیر شتر به‌خاطر ویژگیهای منحصر به فرد چربی شیر به آسانیِ کره‌گیری از شیر سایر حیوانات نیست. چرا که چربی به‌صورت گلبولهای کوچک در شیر پخش شده است. به‌علاوه ظاهراً چربی وابسته به «پروتئین استو» تفاوت بسیاری در ترکیب اسید چرب وجود دارد. نمونه‌هایی از کره شتر به‌طور منحصر به فردی غنی از اسیدهای چرب غیراشباع هستند. اسیدهای چرب بسیار کمی با زنجیره‌های کوتاهتر از اسید لوریک C-12 وجود دارند. این کره در مقایسه با کره گرفته شده از شیر سایر حیوانات حاوی مقادیر نرمالی از اسید پالمیتیک C-16 است و مقدار بسیار بالایی از اسیدهای غیراشباع اولنیک C-18 و لیونتیک است.
توراگ‌ها (Turag) در بنگلادش عقیده دارند شیر شتر مخصوصاً برای بیماران، جوانان و سالخوردگان مفید است، این اعتقاد احتمالاً به‌خاطر ترکیب چربی و مقدار ویتامین آن است.
می‌توان از شیر شتر، کره درست کرد. ناس (knoess) مشاهده کرد کره را می‌توان بعد از ۱۵ تا ۲۰ دقیقه زدن شیر به‌دست آورد. در حالی که طبق نظر شلاش (Shalash) این فرآیند حدود ۴ ساعت طول می‌کشد. مطالعات نشان می‌دهد با زدن شیر تازه شتر، در دمای C °۲۵-۲۴ در یک مخلوط کن خاص، می‌توان کره درست کرد. در دمای پایین‌تر، خامه شیر شتر، زده نمی‌شود.
مقدار آب کره شتر حدود ۱۳ درصد و اسیدتیه آن T °۳٫۳ است. گرانش خاص آن ۰٫۹۲۳ است و در C°۴۴٫۵ ذوب می‌شود. از این کره برای پخت و پز استفاده می‌کنند و آن را به‌تنهایی نمی‌خورند. گاهی هم خانمها از آن برای آرایش استفاده می‌کنند.
در صحرای افریقا، کره را با گذاشتن شیر شتر در یک پوست نازک و بدون موی بز به مدت ۱۲ ساعت تولید می‌کنند. این پوست را هرگز با آب نمی‌شویند. داخل پوست دما به C °۲۸ افزایش می‌یابد، دمایی شبیه به آنچه در مخلوط‌کن استفاده می‌شود. در زمستان اغلب پوست بز را داخل زمین نزدیک یک آتش گرم می‌گذارند تا حداکثر دما را قبل از کره‌سازی به‌دست بیاورند، این کار به تخمیر کمک می‌کند. وقتی محفظه تا نصفه از شیر ترش پر شد، شروع می‌کنند به زدن. هوا را به داخل محفظه می‌دهند و سر آن را گره می‌زنند، آن را به تیرک چادر می‌بندند و به‌سرعت به جلو و عقب تاب می‌دهند. این کار را صبحِ زود انجام می‌دهند و مقدار کره به‌دست آمده توسط مهارت مردی که عمل زدن را انجام می‌دهد، تعیین می‌شود. در طول روز زدن را متوقف می‌کنند، چون ظاهراً گرمای خورشید مانع جداسازی درست می‌شود. قبل از پایانِ زدن، مقداری آب سرد به داخل پوست بز اضافه می‌کنند. این کار به قوام گرفتن کره کمک می‌کند. بعد آن را روی یک کاسه یا کتری چوبی می‌گذارند.
کره تازه را نمی‌خورند، و اغلب از آن به‌عنوان پایه‌ای برای داروها استفاده می‌کنند. نگهداری کره تازه سخت است، صاف و زلال نیست و به‌سرعت فاسد می‌شود. بنابراین بیشتر کره را ذوب می‌کنند و Shmen یا Semma می‌سازند. کره را در دمایC°۱۲۰-۱۰۰ به مدت ۳۰ دقیقه ذوب می‌کنند.
یک عامل صاف‌کننده به کره داغ اضافه می‌شود و آن را با یک قاشق چوبی هم می‌زنند. این عامل می‌تواند خرماهای لِه شده یا یک تکه شاخ قوچ ساییده و برشته شده یا برگهای گیاهان و دانه‌های خاص باشد. حرارت دادن، باکتریها را می‌کشد و عامل صاف‌کننده، آلودگیها را جمع کرده و روی سطح، شناور می‌کند؛ بعد می‌توان آنها را جمع کرد. اگر از خرما به‌عنوان عامل صاف کننده استفاده کنند، بعد آن را به کودکان می‌دهند، در غیر این صورت دور می‌ریزند. برگها رنگ و بوی خاصی به کره می‌دهند.
بدوین‌ها (Bedouin) در سینای پنین‌سولا (Sinai Peninsula) – بخش شرقی صحرای سینا – شیر شتر را در یک کوزه گلی بزرگ می‌ریزند و اجازه می‌دهند تا حدی تخمیر شود. بعد شیر را در یک محفظه چرمی ریخته و به مدت ۴ ساعت تکان می‌دهند و بعد کره آن را برمی‌دارند. شیر تعداد کمی از شترها می‌تواند کره مورد نیاز خانواده چوپان را تأمین کند.
کره شتر نسبت به کره شیر گوسفند قوام سخت‌تری دارد. کره ظاهر و مزه‌ای روغنی دارد. بنابراین زیاد آن را نمی‌خورند و بیشتر برای پخت و پز استفاده می‌شود.

پنیرها
از شیر شتر هم می‌توان پنیر نرم به‌دست آورد. چربی آن بستگی به پروتئین‌های شیر دارد و کازئین هم متفاوت با شیر سایر حیوانات است. کازئین‌های آلف و بتا بسیار آهسته‌تر روی الکتروخورسیس (electrophoresis) واکنش نشان می‌دهند. هرچند گیاهان بسیاری مایه پنیر دلمه شده از شیر شتر می‌سازند، در روسیه وجود دارند.
از طرف دیگر چادرنشینان توراگ عقیده دارند از شیر شتر نمی‌توان پنیر درست کرد، چون بریده نمی‌شود. در صحرای افریقا فقط از شیر سایر حیوانات پنیر تولید می‌کنند. هرچند از ترکیب شیر شتر با شیر حیوانات دیگر هم می‌توان پنیر به‌دست آورد. پنیرهای به‌دست آمده اغلب پنیرهای ادویه‌دار هستند یا بدون نمک یا شکر تولید می‌شوند.
سختی تولید پنیر در صحرا احتمالاً بیشتر مربوط به شیوه مورد استفاده آنهاست. واضح است که اضافه کردن آنزیم گوارشی – که از معده خرگوش یا بخشی از معده بزهای جوان به‌دست می‌آید – به شیر شتر، باعث دَلَمه شدن آن می‌شود. این توده دلمه شده مثل پنبه نرم است.
همان‌طور که قبلاً اشاره کردیم، در تابستان نبود امکانات مناسب در بسیاری از کشورها برای نگهداری شیر در دمای پایین، اجازه ذخیره کردن آن را نمی‌دهد. بنابراین آنچه از شیر شتر می‌ماند را ترش می‌کنند. کازئین را می‌توان از این شیر به‌دست آورد و محصول به‌دست آمده را «کازئین صنعتی» می‌نامند، چون برای مصرف انسان مناسب نیست، از آن برای ساخت چسب و آدامس استفاده می‌کنند. در حالی که کازئین صنعتی و مشتقات آن از شیر گاو، غنی از پروتئین خام و ناخالص هستند، کازئین صنعتی و مشتقات آن از شیر شتر پروتئین خام چندانی ندارند.
از شیوه‌های ساده و مؤثر برای به‌دست آوردن پروتئین از آب شیر استفاده می‌کنند. پروتئین‌های آب شیر شتر نسبت به آب شیر گاو درصد نسبتاً بیشتری نیتروفن دارند. درصد بالای مقدار پروتئین و اسید آمینه کازئین صنعتی و شیر شتر آن را به مکمل غذایی قابل قبولی برای رژیم غذایی انسان تبدیل می‌کند، ولی به علت داشتن بو و طعم نامطلوب، مصرف آن برای انسان و حیوانات مناسب نیست. به نظر می‌رسد به‌عنوان کازئین صنعتی شتر را خالص کرده و آن را برای مصرف انسان مناسب کرد.
بدوین‌ها در صحرای سینا و همچنین چادرنشینان توراگ پنیر خشکی به نام افیگ (Afig) تولید می‌کنند. این گلوله‌های پنیری از شیر چربی گرفته شده، پس از کره‌گیری تولید می‌شوند. گلوله‌های پنیری افیگ را کنار چادرها قرار می‌دهند تا خشک شوند. هیچ نوع پنیر دیگری تولید نمی‌شود. به این دلیل که می‌گویند شتر با حضرت محمد (ص) صحبت کرده و توافق کرده‌اند که هیچ پنیری از شیر شتر تولید نشود و پشم آن را هم خشک نکنند! بنابراین تولید پنیر از شیر شتر به‌جز پس از کره‌گیری از آن ممنوع است.
طبق استاندارهای فرانسه، ارزش تغذیه‌ای شیر شتر از شیر میش، بز و گاو کمتر است، اما گفته می‌شود ۴ تا ۵ کیلوگرم از شیر و محصولات لبنی آن برای تأمین تمام نیازهای انسان از جمله کالری، چربی، پروتئین و کلسیم کافی است.
در زمان خشکسالی، میش، بز و گاو به‌سختی زنده می‌مانند، در حالی که شتر همچنان در این شرایط به شیردهی ادامه می‌دهد؛ به‌علاوه آب داخل شیر منبعی بسیار ارزشمند برای انسان است، ولی شتر را از یاد می‌برند. علی‌رغم این حقیقت که یک منبع ارزشمند غذایی برای انسان در مناطق خشک و نیمه‌خشک است، تکنیکهای بهتری مطابق با شرایط محلی مورد نیاز است تا مقدار محصولات گرفته شده از شیر شتر را افزایش داده و کیفیت آنها را بهبود دهد.
سوپ
از شیر چربی گرفته باقی مانده پس از کره‌گیری برای درست کردن سوپ هم استفاده می‌شود. به آن خرما، فلفل، آب و مواد دیگری اضافه کرده و غذای لذیذی درست می‌کنند. این سوپ سرد مغذی را درست قبل از خوردن درست می‌کنند.

کاربردهای مختلف شیر شتر
ویژگیهای دارویی
در هند از شیر شتر به لحاظ درمانی برای مقابله با آب‌آوردگی، یرقان، مشکلات طحال، سل، آسم، کم‌خونی و بواسیر استفاده می‌کنند. ثابت شده «چال» برای درمان سل و سایر بیماریهای تنفسی مفید است. حتی کلینیک‌هایی تأسیس شده که در آن از شیر برای درمان استفاده می‌کنند. عملکرد کبد در بیماران مبتلا به هپاتیت مزمن پس از درمان با شیر شتر بهبود یافته است. درواقع شیر شتر به اندازه شیر الاغ و بیشتر، از درمان با دارو یا رژیم غذایی حاوی پروتئین‌های شیر گاو مؤثر بوده است.
شیر شتر در افرادی که به نوشیدن آن عادت دارند به‌عنوان یک ملیّن هم عمل می‌کند. ظاهراً تنها وقتی شیر را گرم بنوشند حالت تهوع ایجاد می‌کند، اما وقتی سرد مصرف می‌شود، هیچ مشکلی پیش نمی‌آید. این شیر باعث کم کردن وزن هم می‌شود. شیر شتر را به بیماران، سالخوردگان و حتی جوانان هم می‌دهند، چون عقیده دارند نه‌تنها سالم‌تر است، بلکه به ساخت خوب استخوان هم کمک می‌کند.
بدوین‌ها عقیده دارند هر بیماری داخلی را می‌توان با نوشیدن شیر شتر درمان کرد. می‌گویند این شیر آن‌قدر قوی و سالم است که تمام باکتریهای بدن را از بین می‌برد؛ این گفته تنها در مورد شترهایی صحت دارد که بوته‌ها و درختچه‌های خاصی را می‌خورند. از خود این بوته‌ها و درختچه‌ها برای آماده‌سازی داروها استفاده می‌کنند. هرچند گفته می‌شود شترهایی که کاه می‌خورند این توانایی را ندارند.

ویژگی‌های ماورایی و اسرارآمیز
در اتیوپی عقیده دارند که شیر شتر، قدرت شهوت‌زایی دارد. در سومالی قبایل روستایی اعتقاد دارند شیری که شب نوشیده شود، وقتی شترها پس از یک تشنگی طولانی برای اولین بار آب می‌خورند، قدرت جادویی دارد و معتقدند «کسی که در این شب شیرِ شترِ تازه رفع عطش کرده را بنوشد، تمام خارهایی را که از بچگی در پاهایش فرو رفته‌، از بین می‌روند.»
در صحرای افریقا خرافه‌ای وجود دارد که وقتی مهمان می‌آید، شیر یک شتر خاص را به او می‌دهند. در این صورت اگر مهمان چشم به گله داشته باشد، فقط شتری را که شیر آن را نوشیده تحت تأثیر قرار می‌گیرد و شیرش خشک می‌شود.