طرح پرورش زعفران گلخانه ای (سیستم هواکشت)
- 8 مهر 1398
- ۱۹۲
- بازدیدها: 518,835
- دسته بندی:
طرح پرورش زعفران گلخانه ای (سیستم هواکشت)
گذر زمان و افزایش سطح کشت این گیاه هم نتوانسته است از ارزش بالای آن کم کند، ارزش افزوده و سود تجارت جهانی بالای این محصول موجب شده است که بسیاری از کشورهای پیشرفته و صنعتی که به شدت درصدد افزایش قدرت اقتصادی و صادرات خود هستند به دنبال تولید این محصول در کشورهای خود باشند.کی از این کشورها، چین است که در نیازسنجی جوامع و ملل مختلف برای تولید محصولات صادراتی دارای تقاضای بالا، به خوبی برنامه‌ریزی میکند و بی‌شک محصول ارزشمندی مانند زعفران چیزی نیست که از این قاعده مستثنی بماند.امروزه در تولید برخی از محصولات کشاورزی، استفاده از روشهای صنعتی و مدرن از قبیل سیستمهای گلخانه‌ای و سیستمهای آب‌کشت (هیدروپونیک) و هواکشت، افزایش قابل توجهی یافته است. در برخی از کشورهای اروپایی نیز مطالعاتی جهت استفاده از این روشهای مدرن به طور خاص در مورد تولید گیاه زعفران انجام گرفته است، در همین حال کشور چین عرصه را مغتنم شمرده و به تولید انبوه این گیاه با این شیوه‌ها پرداخته است. نکته اینجاست که این کشور با این روش کشت و سیستم تولید گل زعفران، آیا ممکن است روزی به عنوان رقیبی جدی در کنار زعفران ایرانی وارد عرصه جهانی شود؟ برای پی‌بردن به این سوال بهتر است کمی در مورد این سیستم کشت صحبت کنیم؛ سیستمهای کشت در محیط‌های بسته و یا سیستمهای کشت هیدروپونیک یکی از روشهای مدرن در تولید برخی از گیاهان با دوره رشد کوتاه و سرعت رشدی بالا به حساب می‌آید. امروزه این تکنیک به‌طور خاص در مورد سبزیجاتی مثل: کاهو، گوجه‌فرنگی، خیار و سایر سبزیجات و همینطور برخی از گیاهان زینتی نظیر لاله، سنبل، آلسترومریا و غیره مورد استفاده قرار گرفته و به طور کاملا اقتصادی و با سود بالا این تکنیک انجام میگیرد. بزرگترین مزیت این سیستمهای کشت استفاده حداکثر از فضا و سطح زیرکشت به سبب طبقاتی بودن و تراکم کشت بالاست که این موضوع هزینه تهیه زمین زراعی و عملیات مربوط به آماده‌سازی زمین را به شدت کاهش میدهد.
مزایای کشت زعفران گلخانه ای بروش آیروپونیک
مزیت نسبی این روشهای کشت، نسبت به روشهای مرسوم، جلوگیری از هرزروی آب و خارج شدن آن از دسترس گیاه میباشد که این موضوع به شدت میزان آب مصرفی را کاهش میدهد.
در کنار این مزایا، هزینه اولیه بالا برای تاسیس و راه‌اندازی این سیستم‌ها را میتوان از معایب مهم آن در نظر گرفت که ممکن است تصمیم‌گیری را برای تولیدکنندگان جهت ورود به این عرصه کمی سخت کند.
هر چند طی سالهای آینده به خاطر صرفه‌جویی‌هایی که به سبب حذف برخی عملیات‌های هزینه‌بر کشاورزی از قبیل آماده‌سازی زمین، آبیاری، مبارزه با آفات و بیماری‌ها و وجین علفهای هرز بوجود می‌آید به نوعی این هزینه اولیه بازگشته و سودی چند برابر را نصیب تولیدکنندگان میکند.
مزرعه گلخانه زعفران یکی از دانش پذیران سایت ایطرح و شرکت پارس رابین در سال ۱۳۹۸
کشور چین با توجه به نیروی کارگری ارزان قیمت و هزینه‌های تولید پایین، با قیمت نسبتا پایین‌تری زعفران را تولید و به بازار عرضه کرده است، با این حال هنوز نتوانسته به عنوان یک رقیب جدی برای کشور ایران در تولید زعفران قرار بگیرد. چرا که ایران به عنوان زادگاه زعفران و تولیدکننده بی رقیب این گیاه (بیش از ۹۰ درصد تولید خالص جهانی) همواره جایگاه خود را در این صنعت حفظ کرده است و رسیدن به این جایگاه برای سایرکشورها کمی دور از ذهن به نظر می رسد. در این شرایط نگرانی که به شدت در بلندمدت بایستی به آن توجه کرد ورود رقیبی مانند کشور چین در بازار تجارت جهانی زعفران نیست، چون با این سطح زیرکشت و تولید زعفران قدرت رقابت سایر کشورها با ایران بسیار سخت و محال به نظر میرسد، بلکه نگرانی آینده، ورود زعفران چینی به بازار مبادلات جهانی با قیمت بسیار پایین‌تر از هزینه تمام شده این محصول برای کشاورزان و تولیدکنندگان ایرانی میباشد. همچنین افزایش ورود زعفران تقلبی و با کیفیت‌های بسیار پایین به بازار مبادلات جهانی را نیز میتوان از تبعات آن در نظر گرفت.
ایران برای حفظ جایگاه خود در بازار تجارت جهانی زعفران و جلوگیری از سقوط قیمت و کیفیت این محصول با ارزش بایستی به راهکارهایی جهت بالا بردن راندمان تولید در مزارع زعفران و کاهش هزینه‌های تولید دست یابد. همچنین توجه بیشتر به بخش صادرات زعفران و فرآورده‌های وابسته آن با برندهای ایرانی میتواند به حفظ این جایگاه کمک کند که رسیدن به این مهم، همکاری و ارتباط جدی واحدهای تحقیقاتی، اجرایی و تولیدی بخش کشاورزی کشور را می‌طلبد. امیدواریم روزی در بازارهای ایران به سبب گرانی زعفران اصیل ایرانی، محصولی به عنوان زعفران چینی به فروش نرسد.
مزایای کلی کشت در گلخانه زعفران
– نیازی به عملیات تهیه زمین نیست، اما برای پروسه بعد از گلدهی میبایست زمینی در اختیار داشته باشید تا پیازها تا سال بعد به زمین مذکور منتقل شوند.
– نور مورد نیاز قابل تنظیم است.
– آب به صورت رطوبت و مه پاش و کولرآبی بوده و کاملا مصرفش قابل کنترل و به صرفه خواهد بود.
– رطوبت قابل تنظیم است.
– پیاز زعفران از حمله جوندگان مخصوصا موشها در امان است.
– عملیات سمپاشی بسیار راحت و کنترل شده است.
– عملیات وجین و مبارزه با علفهای هرز بسیار ساده وناچیز خواهد بود.
– عملیات برداشت کنترل شده و راحت خواهد بود.
– میزان کیفیت و کمیت افزایش می یابد.
شرایط کاشت و عملکرد زعفران گلخانه ای و بررسی پرونده کشت گلخانه ای در ایران
با توجه به تحقیقات انجام شده توسط Maggio et al در سال ۲۰۰۶ در ارزیابی قابلیت سازگاری زعفران در شرایط کشت هیدروپونیک میتوان به برداشت بیش از یکبار در سال دست یافت و به طور متوسط ۱۰ تا ۱۲ کیلوگرم زعفران در هکتار برداشت نمود. به نظر میرسد با الگوی کشت بدون خاک نمیتوان به توجیه مناسبی در طرح تولید زعفران در گلخانه دست یافت. هر چند کیفیت تولیدی زعفران بر اساس استانداردهای iso از کیفیت بالاتری در مقایسه با کشت مزرعه برخوردار خواهد بود.
اما در سیستم هواکشت زعفران، میزان عملکرد تولید زعفران چندین برابر است.
طرح پرورش زعفران در گلخانه (غیر هیدروپونیک و بروش هواکشت)
مدتی است که کشت زعفران به صورت گلخانه‌ای در دنیا مطرح شده و اخیرا خبرهایی مبنی بر تولید انبوه این نوع زعفران در چین به گوش میرسد، کشوری که به بسیاری از عرصه‌های اقتصادی وارد شده و بازارهای جهانی را به دست گرفته و امروز برروی مهمترین محصول صادراتی خراسان دست گذاشته است و این موضوع زنگ‌های خطر را برای زعفران خراسان به صدا درآورده است.زعفران مهمترین گیاه صادراتی ایران و سلطان گیاهان دارویی جهان بوده و باتوجه به اشتغال بیش از ۱۰۰ هزار نفر روز کار در منطقه خراسان رضوی و همین تعداد در سایر نقاط کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
حفظ بازارهای جهانی این محصول و بی‌رقیب‌ماندن در تولید و صادرات آن عزمی جدی و همه‌جانبه از سوی مسئولان، کارشناسان و فعالان اقتصادی در بخش خصوصی را می‌طلبد. بسیاری از کارشناسان معتقدند اجرای طرح جامع زعفران در سالهای گذشته می‌توانست وضعیت تولید و صادرات این محصول را از آنچه هست بهتر کند تا امروز کشورهایی مانند چین و افغانستان نتوانند برای ورود به بازارهای جهانی و گرفتن بازارهای هدف ایران گام بردارند اما این طرح با عدم‌تخصیص به موقع بودجه و اعتبار مورد نیاز مواجه شده و بدون اجرا باقی مانده است. امروز وقت آن رسیده که مسئولان و دست‌اندرکاران امر برای نجات بازارهای ایران گامی اساسی بردارند و شاید نخستین گام، توجه ویژه به طرح جامع زعفران باشد.
تاریخچه گلخانه زعفران
این طرح برای اولین بار در کشور چین منطقه خودمختار تبت در سال ۲۰۰۶ توسط جوان چینی به نام آقای (بِن) که تحصیلات خود را در رشته‌ی کشاورزی به اتمام رسانیده بود برای اولین بار در جهان اجرایی شد.
این طرح در همان اوایل کار توسط اهل فن رد و ناکارآمد و غیراصولی شناخته شد. آقای (بِن) دست از تلاش نکشید و موفق به برداشت محصول بسیار با کیفیّت و با راندمان بالا شد.
بعد از مطالعات و تحقیقات بسیار توسط مهندسین امر این نوع کشت به خاطر بهداشت، کیفیت در سال۲۰۱۲ به دستور رئیس‌جمهوری وقت چین ملّی شد. کشت گلخانه‌ای زعفران در حال حاضر اصلی‌ترین نوع کشت زعفران در چین میباشد. این طرح در کشورهای دیگر نیز مورد استقبال قرار گرفته و به دنبال درخواست و تحقیقات در این مورد با همکاری مهندس چینی موفق به کشت و برداشت شدند.
کشورهایی از قبیل اسپانیا، امارات، ترکیه، شمال افغانستان و هندوستان وارد رقابت در این مورد شده‌اند.
آشنایی با روش کشت گلخانه ای زعفران
در خردادماه پس از زردشدن علف گیاه پیاز از خاک جدا شده و در محیطی با تهویه هوای مناسب و خنک انبار می‌کنیم. در اول شهریور ماه پیازهای بالای ده گرم در طبق‌های چوبی قرار داده شده و به محیط گلخانه‌ای برده میشود. در دمای و نور و رطوبت مناسب که در بازه‌ی زمانی متغییر میباشد، نگهداری میشود.
در مهرماه پیازها شروع به جوانه‌زدن میکند. در این مدت از اطراف پیاز جوانه‌های بسیاری می‌روید که باید به جز دو یا سه جوانه اصلی، دیگر جوانه‌ها از پیاز حذف گردد این کار باعث جلوگیری از هدررفتن توان پیاز برای گلدهی میباشد.
ناگفته نماند آب موردنیاز برای رشد فقط از طریق رطوبت محیطی تأمین میشود و هیچ‌گونه تماس مستقیم و هیچ‌گونه آب تماس مستقیم با پیاز داشته باشد.
به این دلیل که باعث رشد ریشه در پیاز میشود:
۱ـ باعث رشد ریشه در پیاز میشود ۲ـ احتمال پوسیدگی پیاز بالا می‌رود ۳ـ باعث انتقال بیماری میشود.
پیاز در اواخر آبان یا اوایل آذر شروع به گلدهی میکند و بعد از برداشت گل پیاز و گذران مراحل ضدعفونی و حذف جوانه‌های اضافی به زمین بازگردانده میشود در سال بعد مراحل تکرار میشود.
چرا باید زعفران را در گلخانه کشت کنیم؟!
۱ـ با در اولویت قراردادن بحران آب در کشور این نوع کشت به خاطر مصرف بسیار کم در آب بهترین روش برای کشت در راستای مدیریت مصرف آب میباشد.
۲ـ در نوع کشت گلخانه‌ای به دلیل استفاده از پیاز درشت و مرغوب و بدون بیماری و نگهداری در بهترین شرایط دمایی و محیطی راندمان بازدهی محصول نسبت به روش کشت سنتی بسیار بالاتر بوده، به طوریکه برداشت محصول کلاله خشک شده به روش سنتی در هر هکتار سطح کشت به میانگین هفت کیلو بوده این میزان در روش کشت گلخانه‌ای (۱ هکتار سطح کل طبق های گلخانه) به میانگین ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار رسیده است.
۳ـ در کشت سنتی کلاله گل در معرض برخورد با نور آفتاب بوده که باعث از بین رفتن عطر، قدرت، رنگ‌دهی و میزان طعم کلاله میباشد. در روش نوین گلخانه‌ای ما از این مشکل مبرّا شده‌ایم که این نیز خود باعث کیفیّت بسیار بالا در کلاله میشود و با درنظرگرفتن نیاز و رقابت در بازار جهانی و ریزبینی کشورهای برندپسند این امر بسیار مهم است. برداشت زعفران با این کیفیت در بازار جهانی دارای ارزش بالا بوده و چند برابر زعفران‌های دیگر قیمت دارد.
۴ـ در حال حاضر بهداشت یکی از مسائل مهم در بین جوامع میباشد. در نوع کشت سنتی گل زعفران به خاطر قرارگرفتن در محیط نامناسب و تماس با خاک و کود حیوانی و … دارای بهداشت مناسب نمیباشد. در روش کشت گلخانه‌ای محیطی بسیار مناسب و بهداشتی و به دور از هر نوع آلودگی برگ برنده دیگری در مقایسه با کشت سنتّی دارد.
۵ـ در روش سنتی پیاز به مدت بسیار طولانی و چندین سال و به دور از دید و دسترسی در زیر خاک دفن شده که موجب افزایش بیماری در پیاز و خاک میشود در کشت نوین پیاز در دسترس بوده و مراقبت‌های لازم به راحتی و سهولت انجام میشود.
۶ـ در حال حاضر با مشکل بیکاری در کشور به دلیل خشکسالی و … مواجه هستیم کشت نوین زعفران باعث به کارگیری نیروی کار بیشتر و اشتغال‌زای در کشور میشود که خود امری ضروری و بسیار مفید میباشد.
۷ـ این نوع کشت نوین را نیز میشود در فضای محدود به صورت طبقاتی انجام داد و نیاز به زیرکشت بردن اراضی بسیار نیست. ده هزار مترمربع را میشود در یک محیط هزارمتری اجرا نمود.
مزایا و معایب کشت گلخانه‌ای زعفران
گذر زمان و افزایش سطح کشت این گیاه هم نتوانسته است از ارزش بالای آن کم کند، ارزش افزوده و سود تجارت جهانی بالای این محصول موجب شده است که بسیاری از کشورهای پیشرفته و صنعتی که به شدت درصدد افزایش قدرت اقتصادی و صادرات خود هستند به دنبال تولید این محصول در کشورهای خود باشند. یکی از این کشورها، چین است که در نیازسنجی جوامع و ملل مختلف برای تولید محصولات صادراتی دارای تقاضای بالا، به خوبی برنامه‌ریزی میکند و بی‌شک محصول ارزشمندی مانند زعفران چیزی نیست که از این قاعده مستثنی بماند.امروزه در تولید برخی از محصولات کشاورزی، استفاده از روشهای صنعتی و مدرن از قبیل سیستمهای گلخانه‌ای و سیستمهای آب‌کشت (هیدروپونیک) افزایش قابل توجهی یافته است. در برخی از کشورهای اروپایی نیز مطالعاتی جهت استفاده از این روشهای مدرن به طور خاص در مورد تولید گیاه زعفران انجام گرفته است، در همین حال کشور چین عرصه را مغتنم شمرده و به تولید انبوه این گیاه با این شیوه‌ها پرداخته است. نکته اینجاست که این کشور با این روش کشت و سیستم تولید گل زعفران، آیا ممکن است روزی به عنوان رقیبی جدی در کنار زعفران ایرانی وارد عرصه جهانی شود؟برای پی‌بردن به این سوال بهتر است کمی در مورد این سیستم کشت صحبت کنیم؛ سیستمهای کشت در محیط‌های بسته و یا سیستمهای کشت هیدروپونیک یکی از روشهای مدرن در تولید برخی از گیاهان با دوره رشد کوتاه و سرعت رشدی بالا به حساب می‌آید. امروزه این تکنیک به‌طور خاص در مورد سبزیجاتی مثل: کاهو، گوجه‌فرنگی، خیار و سایر سبزیجات و همینطور برخی از گیاهان زینتی نظیر لاله، سنبل، آلسترومریا و غیره مورد استفاده قرار گرفته و به طور کاملا اقتصادی و با سود بالا این تکنیک انجام میگیرد. بزرگترین مزیت این سیستمهای کشت استفاده حداکثر از فضا و سطح زیرکشت به سبب طبقاتی بودن و تراکم کشت بالاست که این موضوع هزینه تهیه زمین زراعی و عملیات مربوط به آماده‌سازی زمین را به شدت کاهش میدهد.
مزیت نسبی دیگر این روشهای کشت، نسبت به روشهای مرسوم، جلوگیری از هرزروی آب و خارج شدن آن از دسترس گیاه میباشد که این موضوع به شدت میزان آب مصرفی را کاهش میدهد. در کنار این مزایا، هزینه اولیه بالا برای تاسیس و راه‌اندازی این سیستم‌ها را میتوان از معایب مهم آن در نظر گرفت که ممکن است تصمیم‌گیری را برای تولیدکنندگان جهت ورود به این عرصه کمی سخت کند. هر چند طی سالهای آینده به خاطر صرفه‌جویی‌هایی که به سبب حذف برخی عملیات‌های هزینه‌بر کشاورزی از قبیل آماده‌سازی زمین، آبیاری، مبارزه با آفات و بیماری‌ها و وجین علفهای هرز بوجود می‌آید به نوعی این هزینه اولیه بازگشته و سودی چند برابر را نصیب تولیدکنندگان میکند. کشور چین با توجه به نیروی کارگری ارزان قیمت و هزینه‌های تولید پایین، با قیمت نسبتا پایین‌تری زعفران را تولید و به بازار عرضه کرده است، با این حال هنوز نتوانسته به عنوان یک رقیب جدی برای کشور ایران در تولید زعفران قرار بگیرد. چرا که ایران به عنوان زادگاه زعفران و تولیدکننده بی رقیب این گیاه (بیش از ۹۰ درصد تولید خالص جهانی) همواره جایگاه خود را در این صنعت حفظ کرده است و رسیدن به این جایگاه برای سایرکشورها کمی دور از ذهن به نظر می رسد. در این شرایط نگرانی که به شدت در بلندمدت بایستی به آن توجه کرد ورود رقیبی مانند کشور چین در بازار تجارت جهانی زعفران نیست، چون با این سطح زیرکشت و تولید زعفران قدرت رقابت سایر کشورها با ایران بسیار سخت و محال به نظر میرسد، بلکه نگرانی آینده، ورود زعفران چینی به بازار مبادلات جهانی با قیمت بسیار پایین‌تر از هزینه تمام شده این محصول برای کشاورزان و تولیدکنندگان ایرانی میباشد. همچنین افزایش ورود زعفران تقلبی و با کیفیت‌های بسیار پایین به بازار مبادلات جهانی را نیز میتوان از تبعات آن در نظر گرفت. ایران برای حفظ جایگاه خود در بازار تجارت جهانی زعفران و جلوگیری از سقوط قیمت و کیفیت این محصول با ارزش بایستی به راهکارهایی جهت بالا بردن راندمان تولید در مزارع زعفران و کاهش هزینه‌های تولید دست یابد. همچنین توجه بیشتر به بخش صادرات زعفران و فرآورده‌های وابسته آن با برندهای ایرانی میتواند به حفظ این جایگاه کمک کند که رسیدن به این مهم، همکاری و ارتباط جدی واحدهای تحقیقاتی، اجرایی و تولیدی بخش کشاورزی کشور را می‌طلبد.
روش تولید زعفران بروش آیروپونیک (هواکشت)
ایروپونیک یا هواکشت یک روش باغبانی سرپوشیده است که در آن گیاهان در حالی رشد و نمو میکنند که ساختار ریشه‌شان در هوا معلق میباشد و به وسیله اسپری شدن مداوم آب حاوی مواد محلول معدنی و کودهای شیمیایی تغذیه میشوند. خاک در هواکشت مورد استفاده قرار نمی‌گیرد چرا که در حالی که ریشه گیاهان به طور دائمی و یا متناوب در معرض مِه غنی از مواد مغذی قرار دارد همچنان می‌توانند به رشد خود ادامه دهند. هواکشت یا ایروپونیک در فضای بسته، راهکاری موثر برای پرورش سبزیجات در اختیار ما می‌گذارد بدون آنکه نیازی به کشت در گلدان و تغییر مجدد گلدان به منظور دسترسی بیشتر گیاه به فضا و مواد غذایی در خاک داشته باشیم.
در سیستم کشت گلخانه ای زعفران، در خردادماه پس از زردشدن علف گیاه پیاز از خاک جدا شده و در محیطی با تهویه هوای مناسب و خنک انبار می‌کنیم. در اول شهریور ماه پیازهای بالای ده گرم در طبق‌های چوبی قرار داده شده و به محیط گلخانه‌ای برده میشود. در دمای و نور و رطوبت مناسب که در بازه‌ی زمانی متغییر میباشد، نگهداری میشود.
دستگاه سورت و درجه بندی پیاز زعفران جهت کاشت در گلخانه زعفران
در مهرماه پیازها شروع به جوانه‌زدن میکند. در این مدت از اطراف پیاز جوانه‌های بسیاری می‌روید که باید به جز دو یا سه جوانه اصلی، دیگر جوانه‌ها از پیاز حذف گردد این کار باعث جلوگیری از هدررفتن توان پیاز برای گلدهی میباشد.
ناگفته نماند آب موردنیاز برای رشد فقط از طریق رطوبت محیطی تأمین میشود و هیچ‌گونه تماس مستقیم و هیچ‌گونه آب تماس مستقیم با پیاز داشته باشد. به این دلیل که باعث رشد ریشه در پیاز میشود:
۱ـ باعث رشد ریشه در پیاز میشود ۲ـ احتمال پوسیدگی پیاز بالا می‌رود ۳ـ باعث انتقال بیماری میشود.
پیاز در اواخر آبان یا اوایل آذر شروع به گلدهی میکند و بعد از برداشت گل پیاز و گذران مراحل ضدعفونی و حذف جوانه‌های اضافی به زمین بازگردانده میشود در سال بعد مراحل تکرار میشود.
با روش ایروپونیک گلخانه، میتوان در محیطی کمتر از فضای افقی و عمودی گلخانه برای پرورش بیشتر و به نحو موثرتری بهره برند و آب کمتری نیز هدر داد. بسته به نوع سیستم ایروپونیک، مواد مغذی ممکن است به صورت دستی با وقفه‌هایی در هر شب و روز اسپری شوند، اما ما در طول دوره گلدهی زعفذان عملا نیاز به تغذیه نداریم و صرفا با رزوبت و سیستم های مه پاش رطوبت و آب مورد نیاز پیازهای زعفران را تامین مینمائیم بدین منظور بیشتر سیستمهای ایروپونیک دارای یک یا چند پمپ هستند که به طور اتوماتیک و بدون نیاز به نظارت مستمر رطوبت مورد نیاز گیاه را تامین میکنند.
کشت ایروپونیک به طور عمومی معمولا به دو روش زیر صورت میگیرد.
ایروپونیک کم‌فشار
ایروپونیک کم‌فشار (LPA)، یکی از دو روش کشت ایروپونیک میباشد. در این روش که یکی از شیوه‌های متداول هواکشت میباشد، گلخانه‌داران شخصا می‌توانند سیستم LPA خود را به سادگی و با هزینه‌ای کم طراحی و راه‌اندازی کنند. اکثر این سیستم‌ها، ۲۴ ساعت شبانه‌روز و هفت‌روز هفته، دائما به مرطوب کردن ریشه‌های گیاهان مشغول هستند. به هر حال این روش به اندازه کشت ایروپونیک فشاربالا که مِهی رقیق با ذرات ریز تولید میکند کارایی ندارند.
کشت ایروپونیک فشاربالا
کشت ایروپونیک فشاربالا (HPA)، توسط ناسا توسعه یافته است. ناسا در گزارشی اعلام کرده که این متد کشت، کارآمدترین راه برای پرورش گیاهان درفضا محسوب میشود. به‌هرحال مطالعات زیادی مزایای کشت ایروپونیک HPA را بر روی زمین نیز اثبات کرده‌اند. لازم به ذکر است که همه سیستمهای HPA، ایروپونیک هستند اما همه کشت‌های ایروپونیک، HPA نیستند. سیستم HPA برای اینکه کارآمد باشد باید با فشاری بالا کار کند. این فشار برای اتمیزه کردن آب و ایجاد قطراتی به اندازه ۵۰ میکرون یا کوچک‌تر به کار می‌رود. گیاهان بیشتر مایل به جذب مواد غذایی محلول در آب هستند. آنچنان که گفته شد سیستم فشار بالا روشی کارآمدتر است. و با وجود نیاز به تجهیزات تخصصی‌تر میتواند هزینه‌های موثر را کاهش دهد.
برای ساختن یک سیستم کشت زعفران بر پایه ایروپونیک به چه نیاز خواهید داشت؟
• سالن تولید سرپوشیده
• مخزن برای نگهداری آب
• فوگر (مه پاش)
• کولر آبی
• قالب‌های نگه‌دارنده پیاز زعفران (طبق کشت)
• قفسه بندی
• تایمر، برای روشن و خاموش کردن سیستم فوگر و کولر
در حال حاضر این سیستم علاوه بر چین در کشور امارات هم در حال انجام است زیرا این کشور به اندازه ایران زمین کافی برای کشت زعفران را ندارد اما چین و افغانستان رقباب بزرگی برای محصولات ما به شمار می‌روند؛ افغانستان که هم‌مرز ماست، چون نیروی کار در آنجا ارزان است اگر به تولید بالا برسد، رقیب بسیار قدری برای ایران خواهد شد و این موضوع در مورد چین هم صدق میکند، در چین به‌دلیل جمعیت زیادی که دارد، دستمزد کارگر پایین است. این کشور روی اقتصاد جهانی دست گذاشته و وارد هر مقوله‌ای که میشود، به دلیل تولید جنس ارزان موفق میشود.
نباید فراموش کنیم که زعفران مثل پیچ و مهره و کالاهای نامرغوبی که از چین می‌آید، نیست بلکه دارای خصوصیات دارویی، غذایی و رنگی است اما وقتی به صورت ارزان تولید شود، در بازار جهانی میتواند به رقیبی بسیار قدر تبدیل شود بنابراین زعفرانی که در چین تولید شود خطر بزرگی برای ایران است.
چین منطقه ترکستان شرقی قدیم را تصاحب کرده و بخشی از جمعیت خود را به آنجا منتقل میکند و با توجه به کمبود آب در آن ناحیه به دنبال محصولاتی که نیاز کمتری به آب دارند، می‌رود و زعفران در رأس این گیاهان است که علاوه بر مصرف کم آب، درآمد زیادی دارد و این خطر بزرگی برای آینده ماست. چین برای اینکه بازار آینده تولیدات خود را داشته باشد، در ابتدا زعفران فراوانی را از ما خریداری میکند و سپس آنها را به نام خود در دنیا به فروش می‌رساند، در ماههای اخیر حدود ده ها تن زعفران ایران توسط چینی‌ها خریداری شده و این کار توسط افغانستان هم انجام میشود، این کشورها زعفران ما را بسته‌بندی می کنند و به نام کشور خودشان صادر می کنند تا روزی که به تولید انبوه زعفران برسند، بازارهای خود را داشته باشند و این‌ها خطراتی است که زعفران ایران را تهدید میکند.
مصرف فعلی زعفران جهانی حدود ۳۰۰ تن است که ۲۸۰ تن آن در استانهای خراسان تولید میشود و اگر افغانستان و چین زعفران ارزان‌تری عرضه کنند در آینده نقش ایران در بازارهای جهانی زعفران بسیار کمرنگ‌تر خواهد شد چون نمی‌توانیم با محصول ارزان قیمت آنها رقابت کنیم و این خطر بزرگی است که خراسانی که رو به خشکسالی می‌رود را تهدید میکند.صادقی تاکید میکند: تنها امید مردم این استان کشت زعفران است و بسیاری از مناطق با زعفران‌کاری زندگی می کنند، این محصول در استان ما ۱۸۰ هزار اشتغال به‌وجود آورده و در سال گذشته ۱۰۵۰ میلیارد تومان درآمد داشته که این درآمد از همه ایران و خارج از کشور به خراسان‌های رضوی و جنوبی سرازیر شده و سوال اینجاست که اگر نقش زعفران کمرنگ شود، این اشتغال و درآمد را کدام دولت میتواند تامین کند؟ و با از بین رفتن نقش اقتصادی زعفران در خراسان‌ها، روستاییان این استان‌ها، مثل مردم روستاهای سیستان و بلوچستان در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ که با خشکسالی، منطقه را خالی کردند، مهاجر می شوند، مگر اینکه با راهکارهایی جلوی این صدمه و خسران و فاجعه ملی را بگیریم.
میانگین کنونی عملکرد زعفران خراسان، سه‌ونیم کیلوگرم در هکتار است و در نتیجه تولید محصول گران تمام میشود و به همین دلیل می‌بینیم که امروز زعفران در بازار بین شش‌ونیم تا هفت میلیون تومان فروخته میشود، این درحالیست که با راهکارهای جدید از جمله سیستم هواکشت زعفران، عملکرد در هر هکتار به بیش از ۲۰ کیلوگرم میرسد و در نتیجه تولید زعفران ارزان و با زعفران آینده چین و افغانستان رقابت‌پذیر میشود.
با توجه به اینکه تجار ما در همه جای بازار جهانی رسوخ کرده اند و برندهای آنها شناخته شده است، اگر بتوانیم زعفرانی هم‌قیمت با چین و افغانستان ارائه دهیم، شکست نمی‌خوریم اما اگر محصول ما گران باشد، خریدار به زعفران ارزان‌تر توجه میکند و آن را خریداری میکند.
ما باید زعفران را رقابت‌پذیر کنیم و اینکار با افزایش راندمان و عملکرد در کشاورزی محقق میشود، برای این موضوع راه‌حل ارائه شده و در مجلس تصویب شده و تنها باید بودجه آن به سازمان جهاد کشاورزی برسد تا در روستاها هزینه کند و با برگزاری کلاسهای متعدد و ایجاد مزارع نمونه، کشاورزان را با نحوه رسیدن به عملکردهای بالا آشنا کند.
با توجه به خشکسالی‌هایی که در پیش داریم، قنات‌ها و رودخانه‌ها رو به خشک‌شدن هستند و چاه‌ها به سنگ بستر می‌رسند، ما در آینده آب کافی در روستاهای خراسان رضوی و جنوبی نخواهیم داشت و احتمال کنار گذاشتن کشت محصولاتی همچون چغندر و پنبه و حتی گندم توسط کشاورزان وجود دارد و تمایل آنها به تولید زعفران افزایش می‌یابد. زعفران آخرین پناهگاه روستاییان و آخرین سنگر استقرار روستاییان خراسان‌های رضوی و جنوبی است و باید آن را حفظ کنیم.
امروز ۱۸۰ هزار کشاورز در خراسان‌های رضوی و جنوبی به کشت زعفران اشتغال دارند که با اعضای خانواده‌شان جمعیتی۸۰۰ هزار نفری را تشکیل می دهند و اگر نتوانند زعفران بکارند، بیکار می شوند و به مهاجرت و حاشیه‌نشینی روی می‌آورند و این فاجعه‌ای ملی به دنبال خواهد داشت. توسعه کشت زعفران با استفاده از سیستم های نوین کشت قطعا باعث افزایش راندمان تولید خواهد شد.
افغانستان به عنوان کشور همسایه ما در عرصه تولید وارد شده و متاسفانه پیاز زعفران به وفور از کشور ما به آنجا رفته و بازارسازی برای زعفران افغانستان توسط خودمان انجام میشود و این برای بازارهای ایران بسیار خطرناک است. افزون بر این، کشت این محصول در هندوستان قدمت زیادی داشته، در یونان و اسپانیا در حال افزایش است و در ایتالیا هم تا حدودی تولید میشود.
در منطقه تبت چین هم کشت زمینی زعفران و در نقاط دیگر کشت گلخانه‌ای انجام میشود، گرچه چین اکنون رقیب ما نیست اما با ارزش پایین محصولاتش میتواند تهدیدی برای ما باشد. ما تنها تولیدکننده زعفران در دنیا نیستیم و باید مراقب کالای خودمان و حفظ بازارهای جهانی باشیم و همه این موارد در طرح جامع زعفران دیده شده که متاسفانه زمان این طرح گذشته و نیازمند بازنگری است.عضو هیأت رئیسه شورای ملی زعفران می‌افزاید: اگر طرح جامع زعفران از زمان تصویب، اجرا میشد تا به حال بسیاری از مشکلات این محصول حل میشد اما متاسفانه عدم تصویب طرح موجب شده هم مشکلات گذشته را داشته باشیم و هم مشکلاتی جدید به آن اضافه شود. بنابراین لازم است برنامه‌ای جدید برای مدیریت تولید، فراوری، بسته‌بندی، بازاریابی و صادرات این محصول تدوین شود.
اگر وضعیت کنونی را در تولید زعفران از دست بدهیم، تجارت آن را هم از دست خواهیم داد، اسپانیا وقتی تولید این محصول را از دست داد با زعفران ما تجارت را برای خود نگه داشت اما ما چون بسترسازی لازم را انجام نداده‌ایم، اگر تولید را از دست بدهیم تجارت هم نخواهیم داشت. وقتی زعفران ما گران باشد و دیگر کشورها با قیمتی ارزان‌تر آن را تولید و عرضه کنند به طور قطع بازارها را از دست می‌دهیم و باید برای جلوگیری از این موضوع اقدامی جدی صورت بگیرد.
کشورهایی که در عرصه کشت زعفران گلخانه ای پیشرو هستند
طرح کشت زعفران گلخانه ای برای اولین بار در منطقه خودمختار تبت و در سال دو هزار و شش میلادی توسط یک جوان چینی به نام بن بنیانگذاری شد. او تحصیلاتش را در رشته کشاورزی تمام کرده بود و برای اولین بار داوطلب کشت زعفران در محیط گلخانه ای شد.
اگرچه همان موقع با طرح او موافقت نشد، ولی با تلاشی که او داشت توانست بقیه را متقاعد کند که کشت زعفران در یک محیط بسته و گلخانه ای می تواند چقدر سودآوری داشته باشد. و به همین دلیل رفته رفته از این روش بیشتر استفاده شد. حالا دیگر کشور هایی مانند اسپانیا و امارات و ترکیه و شمال افغانستان و هندوستان وارد رقابت کشت زعفران در محیط گلخانه شده اند.
مسئله ای که برای بسیاری از ما سوال شده این است که چرا باید زعفران را در گلخانه کشت کنیم؟
یکی از دلایلی که باعث اقبال فراوان کشاورزان به سمت محصول زعفران شده است، این است که در سالیان اخیر کشور دچار کم آبی شده است. بنابر این کشاورزان تصمیم گرفتند روی به کشت گیاهی بیاورند که آب کمتری طلب کند و چه گیاهی می تواند بهتر از زعفران باشد؟ دلیل بعدی آن این است که می توان به راحتی پیاز های درشت را انتخاب نموده و در محیطی که کاملاً قابل کنترل است به آن رسیدگی نمود.
به این ترتیب بازدهی و راندمان چنین روشی نسبت به روش های سنتی و استفاده از زمین های خاکی و عادی بسیار بالاتر است. به ترتیبی که میزان زعفران به دست آمده در هر هکتار در حالت عادی فقط ۷ کیلوگرم بوده است حالا دیگر به لطف کشت های مختلف گلخانه ای انتظار بیست و دو تا بیست و پنج کیلو گرم را خواهیم داشت. مورد بعدی این است که در کشت سنتی همواره کلاله گیاه در معرض نور شدید و مستقیم آفتاب بود و به این ترتیب عطر و طعم دهی گیاه از بین می رفت. ولی در روش گلخانه ای دیگر خبری از نور مستقیم آفتاب نیست و با توجه به این که تمام عوامل را می توان به نحوی کنترل نمود، کیفیت محصول نهایی نیز چندین برابر شده است.
پس می توان با این روش در کشور های دیگر بازار خوبی را تدارک دید. زیرا حالا دیگر بر خلاف گذشته ریز بینی مشتری ها نیز بسیار زیاد شده است. به خاطر همین کیفیت روزافزون است که قیمت زعفران حالا گران تر از گذشته شده است. یک دلیل دیگر استفاده از محیط های گلخانه این است که در روش های سنتی استفاده از کود ها رایج بود. ولی دیگر در محیط های گلخانه ای نیازی به استفاده از کود نداریم و به همین ترتیب می توان بهداشت را رعایت نمود.
میزان سرمایه لازم جهت احداث گلخانه زعفران بروش آیروپونیک (هواکشت)
در جدول زیر مقایسه میزان تولید در ۳ سیستم کشت زعفران به صورت کاشت مزرعه ای، کشت هیدروپونیک و کشت آیروپونیک آمده است. این اطلاعات به طور دقیق محاسبه شده است که جزئیات آن در بسته آموزشی گلخانه زعفران آمده است.
جدول مختصات سرمایه گذاری و عملکرد در سه سیستم کشت زعفران در ایران و مختصات سرمایه گذاری و عملکرد در سه سیستم کشت زعفران در ایران
همانطور که ملاحظه میشود هزینه های احداث گلخانه مقیاس کوچک زعفران با سطح کشت ۱۰۰، ۲۰۰ و ۳۰۰ مترمربع نیز برآورد گردیده است. در گلخانه ۱۰۰ مترمربع زعفران، که سطح مفید کشت آن ۳۱۵ مترمربع خواهد بود قیمت تمام شده هر گرم زعفران خشک ۲۴۲۲۱ ریال بدست آمده است، سود خالص سالیانه حاصل از گلخانه زعفران مذکور حدود ۱۳ میلیون تومان برآورد میگردد.
در نمونه بعدی گلخانه ۲۰۰ متری زعفران با سطح زیرکشت ۶۳۰ مترمربع مورد محاسبه قرار گرفته است، این گلخانه بدون احتساب هزینه های ساخت سالن اصلی، حدود ۵۸ میلیون تومان هزینه خواهد داشت. قیمت تمام شده زعفران در گلخانه ۲۰۰ مترمربع بازای هر گرم ۱۶۶۶۱ ریال بدست آمده است، همانطور که ملاحظه میشود، سود خالص گلخانه زعفران در این مقیاس حدود ۳۵.۷ میلیون تومان بدست آمده است.
بنابراین پیش بینی میگردد در طرح گلخانه زعفران، بازگشت سرمایه حدود ۲ سال زمان ببرد.
نمودار هزینه های تولید در گلخانه زعفران ۲۰۰ مترمربع با سطح زیر کشت حدود ۶۳۰ مترمربع در زیر آمده است.
با بررسی های انجام شده توسط مهندسین مشاور پارس رابین، نکته حائز اهمیت این است که در کشت مزرعه ای زعفران و در روش جدید کاشت (دانه تسبیحی) پیازها دستی کشت میشود و براساس دستورالعمل وزارت جهاد باید در هر ردیف بین ۵ تا ۷ سانتی‌متر فاصله و فاصله بین دو ردیف هم باید ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر باشد. در این روش طی سالهای ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۵ بیش از ۲۰ کیلوگرم در هکتار زعفران خشک شده تولید میگردد که با محاسبه سرانگشتی با شرایط کشت زعفران گلخانه ای بروش آیروپونیک قابل مقایسه نمیباشد. با این اوصاف کشت مزرعه ای زعفران با سیستم جدید علاوه بر اینکه میزان مصرف آب را به یک ششم سیستمهای مرسوم کاهش میدهد.
میزان درآمد گلخانه زعفران
با توجه به اینکه در سال اول پیاز استفاده شده در گلخانه از کیفیت بالا و مرغوبی برخوردار نیست،نباید توقع محصولی زیاد داشت.
براساس تجربیات به عمل آمده از گلخانه های زعفران و مطالعه روی ده ها گلخانه کارآموزان،درسال اول میزان برداشت از هرتن پیاز بین ۳۰۰ تا ۷۰۰ گرم پوشال میباشد.
ولی درسالهای دوم به بعد، با توجه به تغذیه مناسب و به موقع گیاه (آبیاری و محلول پاشی ) و افزایش وزن پیاز ،این رقم از هر تن پیاز به بالای یک کیلو گرم پوشال خواهد رسید.
کشت زعفران گلخانه ای در چه مناطقی توصیه میشود؟
ولی چنانچه در مناطقی زندگی میکنید که محدودیت آب و هوایی(شمال و جنوب کشور،) محدودیت زمین(تهران و غرب کشور) مناطق کم آب (کرمان،شیراز،یزد،اصفهان)نوع کشت گلخانه ای گزینه مناسبی برای درآمدزایی میباشد.
پیش بینی آینده تولید زعفران گلخانه ای در ایران
ایران نیز مانند چین به دنبال تولید گلخانه‌ای زعفران است و برآورد ها نشان می دهد که ایران نیز در سالهای آینده تولید زعفران خود را به گلخانه می برد تا هم کیفیت زعفران افزایش یابد و هم از خسارت احتمالی ابتدای فصل سرما زدگی و بارش باران درامان باشد.
بر این اساس تمام سیستم تولید زعفران به صورت مکانیزه و به صورت تولید هم زمان در مزرعه و گلخانه انجام میشود .
در صورتی که تحقیقات در حال انجام به نتیجه برسد پیش بینی می شود که ایران نیز ظرف ۳ تا ۴ سال آینده مانند چین تولید زعفران را به گلخانه انتقال دهد.
تولید زعفران ایران در سال جاری ۹۶ تن افزایش یافته و به ۵۰۰ تن رسیده، این رقم در سال گذشته ۴۰۲ تن بوده است.ایران همچنین در شش ماه نخست سال جاری ۸۷ تن زعفران به ارزش ۹۲ میلیون دلار صادر کرده است. اسپانیا سالانه حدود ۱٫۵ تن زعفران برداشت میکند اما میزان صادرات این کشور حدود ۹۰ تن است؛ این امر به معنی صادرات زعفران ایرانی با اسپانیا خود است. در سال گذشته ۱۲۲ هزار هکتار زعفران در دنیا کاشته شد که ۱۱۵ هزار هکتار آن مربوط به ایران بود.
در این بخش و در بسته آموزشی گلخانه زعفران ما تأیید کردیم که سیستم های بدون خاک کشت زعفران یک جایگزین ارزشمند در زمینه تولید زعفران را در بر می گیرند. بر اساس نتایج، ما نتیجه گرفتیم که انتخاب تیمار دمایی و رطوبت مناسب و پارامترهای زیربنایی / محیطی می تواند سبب بهبود فن آوری برای کشت بدون زعفران. کشت ر گلخانه ای زعفران می توانند عملکرد زعفران را به میزان قابل توجهی افزایش دهند.
در بسته ارائه شده توسط این شرکت به طور روشن (فنی و علمی) ادعاهای عنوان شده توسط دوستان در برنامه پایش نیز مورد بررسی دقیق قرار گرفته است.
پس از بررسی های دقیق و ساعتها تحقیق و پژوهش، محاسبات و بسته آموزشی احداث گلخانه زعفران در قالب طرح توجیهی توسط مهندسین مشاور پارس رابین واحد مستقر در استان خراسان جنوبی تهیه شده است، هم اینک میتوانید بسته راهنمای پرورش زعفران گلخانه ای را از طریق لینک ذیل تهیه نمائید. نهایت دقت شده است تا به صورت کاملا مهندسی داده های سرمایه گذاری و میزان توجیه اقتصادی طرح بدست آید.
بسته آموزشی راهنمای احداث گلخانه زعفران به روش آیروپونیک – بروزرسانی بهمن ۹۹
تومان۳۶.۰۰۰
به همراه اصول کاشت، تغذیه و آبیاری زعفران در مرحله خاکی
مدیریت تغذیه پیاز زعفران در مرحله خاکی
به انضمام جدیدترین نکات فنی نگهداری و بسته بندی گل زعفران
با اعمال نتایج حاصل از بررسی عملکرد گلخانه های زعفران به تولید رسیده سال ۱۳۹۹
فیلم آموزش و بازدید از گلخانه زعفران از مزرعه پیاز تا برداشت گل در گلخانه در ایران
فیلم معرفی سیستم مدرن گلخانه زعفران سال ۲۰۱۸ (زبان اصلی)
آخرین بروزرسانی : بهمن ۱۳۹۹
کد مجوز ۲-۴-۶۵-۱۹۲۸-۲-۱
شماره ویرایش : ۹۶-۱۰-۰۰
شما میتوانید برای پرداخت هزینه و دریافت محصول بر روی گزینه “خرید” اقدام فرمایید و لینک دانلود این بسته را پس از پرداخت آنلاین دریافت نمائید.
فرمت فایل: پی دی اف
حجم فایل: ۱۷.۸۹ مگابایت
تعداد صفحات فایل آموزشی: ۱۰۱ صفحه
فرمت کتاب و طرح توجیهی: PDF
محتوای اصلی این بسته شامل موارد ذیل است:
آشنایی با روش آیروپونیک (هواکشت)
مزایای رقابتی سیستم آئروپونیک
مقایسه ای بین سه سیستم کشت در خاک، هیدروپونیک و آئروپونیک
انواع کشت ایروپونیک
شناخت سیستم کشت زعفران بر پایه ایروپونیک
معرفی کشت زعفران در گلخانه (هواکشت)
تشریح کامل مراحل ساخت و تجهیز گلخانه زعفران به همراه تصاویر و نقشه جانمایی قفسه ها در سالن
شناخت وضعیت محیطی گلخانه در طول گلدهی
پلان سالن گلخانه زعفران و نحوه چیدمان قفسه ها
مراحل آماده سازی جایگاه کشت زعفران
فناوری مدیریت داخلی گلخانه زعفران
مدیریت روزانه گلخانه زعفران (تنظیم دما، رطوبت و نور)
مدیریت تغذیه پیاز زعفران در مرحله خاکی
نکات فنی نگهداری و بسته بندی گل زعفران
طرح توجیهی گلخانه زعفران بروش آیروپونیک با مساحت ۱۹۸ مترمربع با دو سالن هر کدام به مساحت ۹۹ مترمربع بروزشده بر اساس قیمتهای سال ۹۸
معیارهای محاسبات طراحی گلخانه زعفران
برآورد قیمت تمام شده هر گرم زعفران در گلخانه به تفکیک هزینه ها
برآورد درآمد های حاصله از طرح گلخانه زعفران
برآورد شاخص های مالی و اقتصادی طرح گلخانه زعفران
آنالیز حساسیت پروژه گلخانه زعفران – تاثیرات عوامل مختلف تورمی در شاخص های سرمایه گذاری طرح گلخانه زعفران
⚠ نسخه بروز شده این بسته در هر مرحله پس از بارگذاری در سایت به طور رایگان از طریق پنل کاربری متقاضیان قابل دسترسی خواهد بود.
⚠ این بسته آموزشی مجوز نشر دیجیتال دارد و فقط از طریق سایت ایطرح ارائه میگردد. بدیهی است در صورت کپی غیر مجاز، موارد از طریق مجاری قانونی پیگیری خواهد شد.
توضیحات
به همراه اصول کاشت، تغذیه و آبیاری زعفران در مرحله خاکی
مدیریت تغذیه پیاز زعفران در مرحله خاکی
به انضمام جدیدترین نکات فنی نگهداری و بسته بندی گل زعفران
با اعمال نتایج حاصل از بررسی عملکرد گلخانه های زعفران به تولید رسیده در سال ۱۳۹۹
فیلم آموزش و بازدید از گلخانه زعفران از مزرعه پیاز تا برداشت گل در گلخانه در ایران
فیلم معرفی سیستم مدرن گلخانه زعفران سال ۲۰۱۸ (زبان اصلی)
آخرین بروزرسانی : بهمن ۱۳۹۹
محسن شباهنگ –
خوب
احمدرضا حمیدی (خریدار محصول) –
پول پرداخت کردم، ولی هیچ اتفاقی نیوفتاد
لطفا جوابگو باشید
تحریریه –
درود
لینک دانلود بسته به ایمیل شما نیز ارسال میشود
ضمن اینکه در صفحه پس از پرداخت نیز لینک ها نمایش داده میشود.
در حساب کاربری شما نیز تا همیشه موجود است.
فاطمه –
امیدوارم این بسته آموزشی بتونه همه نیازهای منو در رابطه کشت زعفران با کیفیت بالا برآورده کنه
تحریریه –
نهایت سعی و تلاش ما برآوردن تمامی نیازها در حد مقدور بوده است.