طرح پرورش گوزن

پرورش گوزن هرچند در ایران کاملا ناشناخته است ولی در بسیاری از کشورهای جهان مانند نیوزیلند و امریکای شمالی طرفداران بی‌شماری دارد. گوشت گوزن نسبت به گاو دارای کیفیت بالایی است و همین امر یکی از دلایل محبوبیت پرورش گوزن به عنوان منبع غذایی است.این مطلب، پرونده‌ای است مناسب، در مورد سرمایه‌گذاری در پرورش گوزن

گوزن

گوزن به‌عنوان یکی از این حیوانات با گوشت حلال و قابل استفاده شناخته می‌شود که مزیت‌های بی‌شماری هم برای مصرف‌کننده و هم سرمایه‌گذار دارد. همچنین از چرم و از لبنیات آنها هم استفاده‌های زیادی می ‌شود. کشور ما ایران با توجه به داشتن اقلیم‌های متنوع و مناسب پرورش گوزن و همچنین داشتن چندین گونه‌ی بومی پتانسیل بالایی برای پرورش این حیوانات دارد. آنچه در ادامه می‌آید شرح مختصری است بر نحوه پرورش و نگهداری از گوزن‌ها و شرایط مورد نیاز آنهاست.مزرعه پرورش گوزن یا deer farm در واقع به محوطه‌ای باز گفته می‌شود که اطراف آن به وسیله‌ی فنس محصور شده است. گوزن‌های یک مزرعه پرورشی به دو منظور نگهداری می‌شوند:
۱- شکار ورزشی ۲- فرستادن به کشتارگاه‌های صنعتی

گوزن های ایران

در دنیا ۲۶-۲۷ گونه گوزن زندگی می‌کند که تنها در ایران ۳ گونه قابل مشاهدست، و متأسفانه در اثر ۳ عامل مهم تخریب زیستگاه، افزایش جمعیت انسانی و شکار بی‌رویه و غیرمجاز، واقعاً در ایران شرایط مناسبی ندارن. گوزن، حیوانیست که در زیستگاه‌های جنگلی و نیمه‌جنگلی با مرز مرتع و استپی قادر به ادامه حیاته برخلاف پازن، قوچ و آهو که به ترتیب در زیستگاه‌های صخره‌ای- کوهستانی، تپه ماهوری- کوهپایه‌ای و دشتی قابل مشاهده هستند؛ گوزن، پستانداری زوج سم و نشخوارکنندست و معده چهار قسمتی دارد. شاخ که در نرها دیده می‌شود، از استخوان جمجمه رشد می‌کند و هر سال هم شاخ می‌افتد و شاخ جدیدی شروع به رشد می‌کند که در مدت رشد، پوست مخملی شکلی روی اون‌ها پوشیده شده که نقش تغذیه و تکامل شاخ‌ها رو به عهده دارد.در حال حاضر مرال و شوکا بیشتر در ارتفاعات جنگلی هشت شهرستان گیلان شامل: تالش، فومن، رودبار، شفت، رودسر، سیاهکل، لنگرود و ماسال زیست میکنند. جدا از شکار به کمک سلاح‌های جدید، کاهش و نابودی جنگل‌ها و پوشش گیاهی که همین کاهش و نابودی زیستگاه‌های این حیوانات رو به دنبال دارد و توسعه مناطق روستایی و شهری به اضافه آلودگی‌ها، همگی عمده دلایلی هستند که بقای حیات در این مناطق رو به خطر میندازند و ناپدید شدن کل حیات وحش رو به دنبال دارند.

تاریخچه پرورش گوزن

به گفته مورخان گوشت گوزن از ۴۰-۱۶ هزار سال پیش از میلاد مسیح به مصرف غذایی می‌رسیده است و گوشت مرال از ۴ هزار سال پیش از میلاد، حتی تا ۱۰ هزار قبل آن عمده‌ترین گوشتی بوده است که در سرتاسر اروپا مصرف می‌شده است. براساس چنین نظریه‌هایی گمان می‌رود انسان از گوزن به عنوان یک حیوان نیمه اهلی نگهداری می‌کرده است. در حال حاضر نیز گله‌های گوزن در نقاط شمالی کره زمین مانند اسکاندیناوی، روسیه، آلاسکا و در میان اسکیموها دیده می‌شود.
احتمال می‌رود پرورش گوزن در مزارع، مانند سایر دام‌ها از دو هزار سال پیش در چین مرسوم بوده است اما پرورش گوزن در غرب در سال ۱۹۷۰ میلادی در اسکاتلند آغاز شد، و هر چند در آغاز جنبه مطالعاتی و تحقیقاتی داشته ولی به زودی اهداف اقتصادی نیز دنبال گشته است. در همین سال‌ها در نیوزیلند پرورش گوزن برای تولید گوشت و صادرات به اروپا و همچنین شاخ گوزن برای صادرات به کشورهای آسیایی آغاز گردید. هم اکنون پرورش گوزن در بسیاری از نقاط جهان رایج است.

پرورش گوزن

در مزارع معمولا به صورت تک گونه‌ای صورت می‌گیرد ولی این در حالی است که برخی از دامداران با تجربه توانسته‌اند نتایج موفقیت آمیزی از نگهداری چند گونه در کنار هم را نیز به دست آورند. گوزن‌ها با توجه به ویژگی‌های ذاتی و طبیعی‌شان نیازهایی دارند که در هر مزرعه پرورشی باید به آنها توجه ویژه نمود. برای احداث یک مزرعه مناسب پرورش و نگهداری گوزن‌ها باید به نکات مختلفی توجه کرد که مهم‌ترین آنها به شرح زیر است:

:: هدف گذاری
برای شروع کردن این کار باید به تمام جوانب توجه نمود. باید اندازه‌ی کار و مقدار هزینه مشخص گردد. و همچنین باید بازارهای عرضه پیش‌بینی و هدف گذاری گردند تا از خسارات ثانویه جلوگیری گردد.
:: انتخاب محل مناسب
مهم‌ترین عامل در موفقیت هر فارم پرورشی انتخاب درست مکان و محل پرورش است. محلی که قرار است مزرعه در آن محل احداث گردد باید از نظر وجود منابع آبی به دقت مورد برسی قرار گیرد. همچنین وجود منابع غذایی مناسب گوزن‌ها هم بسیار مهم است زیرا گوزن‌ها در سیستم‌های پرورشی نیز بخشی از غذای خود را از محیط دریافت می‌کنند. عامل دیگری که برای تعیین محل مزرعه بسیار مهم است بررسی آب و هوا و شرایط جوی در فصول مختلف سال است. همچنین نزدیکی یا دوری از راه‌ها و جاده‌های اصلی نیز تا حد قابل توجه‌ای تعیین کننده است. اگر منطقه دارای عوارض طبیعی مثل تپه یا درختان بزرگ باشد دارای ارجعیت است زیرا چنین محیط‌هایی به گوزن‌ها کمک می‌کند به محیط اثارت راحت‌تر عادت کنند و نگهداری از آنها راحتر باشد.مازندران هم به‌عنوان یکی از مناطق مستعد برای پرورش گوزن معرفی می‌شود و سوددهی بیشتر در مقایسه با پرورش گاو و گوساله، فرصت مناسبی برای پرورش این حیوان در مازندران به وجود آورده است.

:: خرید گوزن
شاید در ایران به خاطر نبود مزرعه گوزن امکان خرید گوزن وجود نداشته باشد ولی در کشورهای دارای این صنعت بهتر است گوزن از دامداری‌های با تجربه که دارای مجوز های لازم و دام‌هایی سالم هستند صورت بگیرد. همچنین در خرید گوزن باید به اقلیم مورد نیاز آن توجه ویژه‌ای شود و نژاد مناسب با شرایط آب و هوایی موجود انتخاب گرد تا بهترین بهره‌وری را داشته باشد. در مواردی که مانند کشور ما مجبور به گرفتن حیوانات از طبیعت هستید باید حیوانات بعد از گرفته شدن کاملا زیر نظر گرفته شوند و در هنگام ورود به دامداری توسط دامپزشک از نظر داشتن یا نداشتن هر گونه بیماری چک گردند.
بسیج اقتصاد مقاومتی استان مازندران برای علاقه‌مندان به پرورش و تغذیه از گوشت گوزن طرح جدیدی را ارائه کرده است که طی آن از کسانی که بخواهند وارد عرصه تولید و پرورش گوزن شوند حمایت همه جانبه‌ای به عمل می‌آورد. با مشارکت علاقه‌مندان تاکنون دو مرکز پرورش گوزن راه‌اندازی شده و قرار است پس از اتمام دوره آموزشی با پرداخت تسهیلات به آنان ۷۰ گوزن بالغ برای پرورش و ازدیاد نسل تحویل داده شود.
:: غذا دهی
با توجه به اینکه گوزن‌ها هم مانند گاو نشخوار کننده هستند از نظر جیره غذایی بسیار شبیه به آنها هستند ولی مشکل اصلی این است گوزن‌ها هرگز مانند گاوها غذا را طی یک برنامه منظم نخواهند پذیرفت و اغلب غذا را در وعده‌های کم و با فاصله می‌خورند. همچنین چون گوزن‌ها کاملا اهلی نیستند تمایل زیادی به استفاده از علوفه تازه و شاخه و برگ درختان که غذای طبیعی آنهاست دارند و مدتی طول خواهد کشید که غذای آماده یا کنسانتره را از محل مشخصی دریافت کنند. اما در مجموع در ترکیبات غذایی این حیوانات باید از پروتیین و کربوهیدرات به درستی استفاده شود. همچنین استفاده از ویتامین‌ها و مواد معدنی نقش مهمی در شادابی و سلامت آنها بازی خواهد کرد. غذادهی در گوزن بسته به فصول سال متغیر است. در فصول گرم سال که غذای طبیعی بیشتر است باید هجم غذا کم و در فصول سرد سال باید جیره ی بیشتر همراه با مواد غذایی پر انرژی همچون ذرت در فهرست قرار گیرد تا حیوانات به مشکلی بر نخورند.
:: عرضه به بازارهای هدف
گوشت گوزن از گذشته‌های دور به عنوان یکی از با کیفیت‌ترین و لذیذترین انواع گوشت‌های قرمز مد نظر آشپزان و مردم عادی بوده است. گوشت این حیوان از نظر مقدار چربی از گوشت گاو چربی کمتری دارد و گوشت یک گوزن در مقایسه با گوشت یک گاو هم سن بسیار نرم‌تر است. همچنین سختی‌های شکار و دسترسی به گوشت این حیوانات در گذشته باعث شده تا همیشه از آن به عنوان یک غذای اشرافی یاد شود. همچنین چرم و پوست این موجودات هم بسیار با کیفیت و گران قیمت است. در مورد گوزن‌های نر بالغ که دارای شاخ‌های گسترده‌ای نیز هستند فروش کله همرا با شاخ به صورت تاکسی درمی شده هم یکی از درآمدهای جانبی هر مزرعه پرورش گوزن به شمار می‌رود.
با توجه به آنچه گفته شد می‌توان به راحتی در کشور به پرورش و نگهداری گوزن پرداخت اما قبل از هر چیز برای شروع این کار باید با نژادهای بومی کشور و احتیاجات آنها آشنا شد تا بتوان به نتایجی مطلوب دست یافت. گونه‌های گوزن موجود در کشور عبارتند از:

۱- گوزن زرد ایرانی
ویژگی‌های ظاهری: نرها شاخ‌های بلند و نسبتاً پهنی دارند. رشد شاخ‌ها از یک سالگی به بعد شروع می‌شود، ولی شاخک‌ها از دو سالگی ظاهر می‌گردد. در اواخر فصل زمستان شاخ‌ها می‌افتند و شاخ‌های جدید بلافاصله شروع به رشد می‌کنند و در تابستان تکمیل می‌شوند. موها در فصل تابستان کوتاه است. رنگ پشت و پهلوها در این فصل زرد متمایل به قرمز و زیر بدن و کفل‌ها و دم سفید است. در قسمت پشت و پهلوها خال‌های سفید مشخصی دارد. در زمستان موها بلندتر و به رنگ خاکستری با خال‌های نامشخص است. گوزن زرد ایرانی دارای طول سر و تنه میان ۱۵۰ تا ۲۰۰ سانتی متر، دم ۱۶ تا ۲۰ سانتی متر و ارتفاع ۸۵ تا ۱۱۰ سانتی متر است. این پستاندار وزنی برابر با ۵۰ تا ۱۳۰ کیلوگرم دارد.
زیستگاه: در گذشته پراکندگی وسیعی از شمال افریقا تا عراق و ترکیه و ایران داشته که در حال حاضر در تمام کشور های فوق بجز ایران منقرض شده است. در ایران این گوزن در مناطق جنگلی زاگرس و جنگل‌های گرمسیری خوزستان زندگی می‌کرد، ولی پس از قرار گرفتن این پستاندار در وضعیت بقای هشدار، تعدادی از این گوزن‌ها به دیگر مناطق ایران و جهان منتقل شدند تا جمعیت‌های دیگری از آن پدید آیند. در حال حاضر پراکندگی طبیعی آن محدود به مناطق حفاظت شدهٔ دشت ناز ساری، جزیره اشک در دریاچه ارومیه و مناطق دیگری در چهارمحال‌وبختیاری، یزد و فارس است. گوزن زرد تا تابستان سال ۱۳۹۲ در دز و کرخه در خوزستان نیز حضور داشت، اما با شیوع بیماری نسل آن در آن منطقه منقرض شد.
عادات: گوزن زرد ایرانی عموماً شبگرد است و صبح زود و اوایل غروب فعالیت بیشتری دارد. به صورت اجتماعی زندگی می‌کند. معمولاً ماده‌ها، بچه‌ها و نرهای نابالغ در گروه‌هایی جدا از دستهٔ نرهای مسن مشاهده می‌شوند. حس بینایی گوزن زرد قوی‌تر از مرال است و به خوبی شنا می‌کند. گوزن زرد در محیط‌های طبیعی بسیار محتاط است و به مجرد احساس خطر با خیزهای بلند فرار می‌کند. گاهی نیز در میان بوته‌ها و درختان مخفی می‌شود. در تابستان به واسطهٔ پوشش خال‌خالی، توانایی استتار خوبی دارد. در زمستان پوشش او تیره‌تر می‌شود.

۲- مرال یا گوزن قرمز
ویژگی‌های ظاهری: مرال از بزرگ‌ترین انواع گوزن است و در برخی کشورها مانند انگلستان و ایرلند بزرگ‌ترین پستاندار وحشی محسوب می‌شود. دودیسی جنسی در این گونه شدید است و نرها با داشتن شاخ و اندازهٔ بزرگ‌تر از ماده‌ها متمایزند. وزن جنس نر این حیوان به‌طور میانگین ۱۶۰ تا ۲۴۰ کیلوگرم، طول بدن ۱۷۰ تا ۲۳۰ سانتی‌متر است. در جنس ماده وزن بین ۱۲۰ تا ۱۷۰ کیلوگرم و طول بدن ۱۶۰ تا ۲۱۰ سانتی‌متر است.

۳- شوکا
ویژگی‌های کلی: نوعی گوزن کوچک بومی اورآسیا به رنگ سربی یا سرخ است که بیشتر در مناطق سردسیر زندگی می‌کند. شوکا با ۹۵ تا ۱۳۵ سانتی‌متر طول و ۶۵ تا ۷۵ سانتی متر ارتفاع در ناحیهٔ شانه و ۱۵ تا ۳۰ کیلوگرم وزن، گوزنی نسبتاً کوچک است. نرها شاخ دارند و ماده‌ها بدون شاخ‌اند. شاخ نرها در پاییز می‌افتد. غذای شوکا علف‌ها، برگ‌ها، جوانه‌ها، قارچ‌ها و میوه‌ها است و به‌ویژه به علف‌های لطیف و نورس و مرطوب علاقه دارند.

گونه مناسب پرورش گوزن

پرورش مرال ممکن است حق انتخاب خوبی برای برخی فعالیت های کوچک یا پاره وقت کشاورزی باشد، اما پرورش دهندگان باید توجه داشته باشند که لازم است در مورد بازاریابی محصولاتشان بسیار فعال باشند همچنین باید در مورد پرورش گوزن و کارهای مربوط به آن آگاهی کافی داشته باشند.
هرچند پرورش تجاری گوزن به نسبت صنعت جدیدی است با این حال بیش از ۱۰۰ میلیون دلار درآمد سالانه برای کشورهای اصلی پرورش دهنده مانند نیوزیلند، ایرلند، بریتانیای بزرگ و آلمان تولید می‌کند. نیوزیلند به تنهایی سالیانه بیش از۱۰۰۰ تن گوشت گوزن به ایالات متحده صادر می‌کند. به خاطر تقاضای در حال افزایش برای محصولات گوزن، حداقل احتیاجات زمین برای پرورش و سازگاری گوزن به چراگاه‌های حاشیه‌ای، پرورش گوزن در آمریکا به طور پیوسته و یکنواخت در حال رشد می‌باشد. آمریکا بیش از ۲۰ درصد گوشت گوزن مورد نیاز برای بازارهای داخلی را تامین می‌کند و این بازار سالیانه رشد ۳۰-۲۵ درصدی را تجربه کرده است. امتیازات پرورش این نژاد عبارتست از:
– مرال باروری بالایی دارد و عمر پرورشی و تولید مثلی طولانی دارد.
– به راحتی زایمان می‌کنند و به زودی بچه‌هایشان را از شیر می‌گیرند.
– رفتار آرام مرال‌ها و جثه مناسب، وارسی دام‌ها و جابجایی‌ها را آسان می‌سازد.
– زمستان‌های سرد و تابستان‌های گرم را تحمل می‌کنند و حساسیت به بیماری پائینی دارند.
– زمینه بالای گوشت با کیفیت، محصولات فرعی و شاخ مرال، مزیت دیگر این نژاد می‌باشد.
بخاطر بیماری CWD پرورش مرال شامل کسب مجوز های لازم و همچنین ملاحظات ویژه در هنگام کشتار می‌باشد. به علاوه پیش از آغاز فعالیت باید امکانات مزرعه بررسی گردد.

امکانات و تجهیزات

پرورش گوزن احتیاج به امکانات خاصی شامل زمین چراگاه، منبع آب تازه و پناهگاه طبیعی برای زایمان مانند درختان یا درختچه‌ها دارد. همچنین مرال از داشتن یک منبع آب برای غلتیدن لذت می‌برد.نرخ تراکم مرال ۱۵ راس بالغ و بچه‌های شیرخوارشان در هکتار می باشد. ناحیه‌های چرا باید با ۱۷ ریف از سیم به ارتفاع حداقل ۱۹۰ سانتی‌متر فنس‌بندی شود. برای محافظت عبور بچه گوزن‌ها و شکارگرها از زیر فنس‌ها، یک ردیف سیم خاردار در سطح زمین یا یک ردیف سیم دارای شوک الکتریکی درست در بالای سطح زمین اضافه نمایید. همچنین برای محافظت گوزن‌ها از باد، باران‌های سرد و آفتاب داغ تابستان یک ردیفی از درختان و یا یک سایبان سه طرفه تدارک ببینید. همچنین به تسهیلات جابجایی دارای راهروها، دروازه‌ها، آغل‌های متراکم کننده و غرفه‌ها مورد نیاز است. یک یدک کش با دیواره‌های یکپارچه و بامنبع نوری برای نقل و انتقال گوزن‌ها مناسب می‌باشد. پیش از ساخت تسهیلات جدید و یا خرید تجهیزات جابجایی، می‌بایست همه عملیات مزرعه را در نظر بگیرید تا تخمین بزنید چه چیزی مورد نیاز است.

وضعیت پرورش آهو و گوزن در ایران

طی چند سال اخیر پرورش گوزن در کشور شکل گرفته است و در حال حاضر شرایط کار برای علاقمندان به سرمایه‌گذاری در این زمینه فراهم است.
سالها است که در برخی کشورهای دنیا، گوزن با هدف تولید گوشت، پوست، شاخ و سایر فرآورده‌ها پرورش داده می شود که پرورش نیز عموما در سیستم های باز و مرتعی انجام می گیرد، اما در برخی موارد، در سیستم های بسته و به صورت غیرمرتعی نیز، پرورش انجام می شود.
پرورش گوزن در کشورهای ناحیه اسکاندیناوی امری رایج است، در کشورهایی که نزدیک به قطب هستند، حتی قبل از میلاد مسیح نیز این کار رواج داشته و یکی از حرفه های مورد علاقه اسکیموها، پرورش گوزن است.
در کشورهایی مانند چین، نروژ، سوئد و کانادا این کار رواج زیادی دارد؛ ضمن اینکه نیوزیلند سرمایه گذاری وسیعی در این زمینه انجام داده است.
هدف اصلی از پرورش گوزن، تولید گوشت است؛ اما شاخ گوزن نیز بازار بسیار خوبی دارد و به عنوان ماده ای که در برخی کشورها مانند چین، مصرف دارویی دارد؛ نیز مقرون به صرفه است؛ همچنین پوست و سایر اجزای بدن آن، مورد استفاده‌های گوناگون قرار می گیرد و شیر آن را در برخی کشورها می دوشند و مورد استفاده قرار می دهند. به هرحال این کار، یک صنعت رو به پیشرفت بوده و به ویژه در کشورهایی مانند نیوزیلند توسعه زیادی یافته است. در عین حال گوشت گوزن که مهم ترین فرآورده آن است، توسط این کشورها تولید و به دیگر کشورهای جهان صادر می شود.
در حال حاضر در استان هایی مانند فارس، یزد، گلستان، مازندران و البرز تعدادی از واحدهای پرورش را در الگوهای کوچک داریم که گوزن را در کنار سایر فعالیت های دامپروری خود نگهداری می کنند.
این واحدها عموما گوزن های بومی را با هماهنگی محیط زیست نمونه گیری کرده اند و پرورش می دهند؛ ضمن اینکه یک واحد در البرز وجود دارد که تعدادی گوزن را از کشور کانادا با هماهنگی وزارت جهاد و سازمان محیط زیست وارد کرده و البته تعداد آن محدود است.
در سوادکوه نیز، موردی را داریم که مجوز پرورش ۷۰ راس گوزن را در سیستم بسته دریافت کرده که به تدریج فعالیت خود را آغاز خواهد کرد.
پیش بینی می شود اگر بتوانیم برای محصولات گوزن به ویژه شاخ و گوشت آن بازارهای هدف صادراتی خوبی بیابیم، این کار می‌تواند زمینه ساز فعالیت اقتصادی خوبی باشد؛ هر چند در داخل، نیز می تواند بازار مصرف خوبی برای آن شکل بگیرد.
در کنار سایر فعالیت های اقتصادی مانند پرورش شتر و بز اصلاح‌شده، پرورش گوزن نیز یکی از مقوله هایی است که اگر سرمایه گذاران علاقه داشته باشند و به آن ورود یابند، شرایط کار برای آنان فراهم است.
پرورش دهندگان هم می توانند از گونه های بومی استفاده کنند که این نیاز به هماهنگی با محیط زیست دارد و البته محدود است؛ هم می توانند از گونه های وارداتی استفاده کنند. در اغلب نقاط کشور نیز امکان پرورش گوزن وجود دارد و می توان برای آن برنامه ریزی کرد و احتمالا عمده تولیدات در این زمینه با هدف صادرات محصولات شکل خواهد گرفت؛ چون بازار خوبی برای فرآورده های آن در کشورهای حاشیه خلیج فارس مخصوصا برای گوشت گوزن وجود دارد، همچنین برای شاخ آن کشوری مثل چین و کشورهای اروپایی متقاضی هستند.
در حال حاضر این شرایط هنوز شکل نگرفته و این موارد پیش بینی های آینده است؛ لذا اگر سرمایه گذارانی در این حوزه وارد شوند، این امکان وجود دارد که برای پرورش گوزن، چه با هدف فروش محصولات آن در بازار داخل چه با هدف صادرات، برنامه‌ریزی شود.
قیمت گوشت آهو و گوزن در حال حاضر بین ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار تومان در هر کیلوگرم میباشد.

حرف آخر

علاوه بر آنچه گفته شد، نیاز نداشتن پرورش گوزن به محیط سرپوشیده و سازگاری با شرایط آب و هوایی و چراگاه‌های شمال دیگر فرصت‌های پرورش گوزن است. همچنین جالب است بدانید قرارگاه بسیج اقتصاد مقاومتی با حمایت آموزشی و تسهیلاتی از بیکاران علاقه‌مند به پرورش گوزن حمایت می‎کند و پس از پرورش این گوزن‌ها گوشت پرخاصیت آن برای علاقه‌مندان آماده فروش خواهد بود در این کلاف به علاقه مندان پیشنهاد می‌شود برای شروع فعالیت در این زمینه بدون سرمایه مالی و با حمایت‌های بسیج اقتصادی استان مازندران به این مجموعه ملحق شوند.