گزارش طرح توجیهی (Feasibility Study Report) نوعی گزارش است که توجیه‌پذیری یک طرح را در ابعاد مختلف از قبیل بازار، فنی و مالی مورد بررسی و مطالعه قرار می‌دهد. یک گزارش توجیهی متشکل از سه قسمت است که در زیر به بررسی آن میپردازیم
۱- مطالعه بازار(Market Study):ابعاد مختلف بازار محصول طرح توجیهی از قبیل عرضه، تقاضا، کمبود، بازار هدف و غیره را مورد بررسی قرار می‌دهد.
۲- توجیه پذیری فنی(Technical Feasibility): ابعاد فنی طرح توجیهی از جمله فنآوری، ظرفیت، محل اجرا، ماشین آلات و تجهیزات تولید و ساختار اجرائی طرح را مورد مطالعه قرار می‌دهد.
۳- تجزیه و تحلیل مالی(Financial Analysis):ابعاد مختلف مالی و سودآوری طرح توجیهی را آنالیز می‌کند.
• گزارش طرح توجیهی
طرح توجیهی از بخشهای مختلفی تشکیل شده است که عبارتند از
۱- مطالعات بازار
هر طرحی دارای محصولات یا خدمات گوناگونی است که هدف از اجرای طرح توجیهی نیز، ارائه این محصولات به بازار مصرف است. بر این اساس پس از شناسایی بازارهای مصرف محصول و تعیین بازار، هدف مورد نظر باید مورد بررسی قرار گیرد. مواردی که در مطالعات بازار طرح توجیهی مد نظر است شامل تعیین آمار مربوط به میزان تولید، واردات، تقاضا، صادرات و مصرف محصول مورد نظر در طی سال‌های مختلف در کشور و نیز پیش‌بینی این موارد در آینده است. برای پیش‌بینی تقاضا به‌عنوان یک مولفه مهم در مطالعه بازار متاثر از موارد زیر می‌باشد:
۱- آمار و اطلاعات قابل دسترسی
۲- نوع محصول به لحاظ مصرفی، واسطه‌ای و سرمایه‌ای بودن
• روشهای مختلف پیش‌بینی تقاضای محصول در طرح توجیهی طی سال‌های آتی
۱-روش تداوم روند قبلی
با فرض این که روند تغییر پارامتر مورد نظر در آینده، مشابه روند سال‌های قبل است، از رشد متوسط سال‌های گذشته به منظور پیش‌بینی میزان پارامتر استفاده میگردد. مزیت اصلی این روش سهولت استفاده از آن است. لازم به ذکر است که در بسیاری از موارد، استناد صرف به روند سال‌های قبل می‌تواند گمراه کننده باشد چرا که تغییرات و تحولات تکنولوژیکی، فرهنگی و سلیقه‌ای و تحولات جمعیتی در روند تغییر پارامتر مؤثر خواهد بود.
۲- روش مصرف سرانه
این روش در طرح توجیهی که به منظور پیش‌بینی تقاضای محصول در سال‌های آینده مورد استفاده قرار میگیرد، متوسط نرخ رشد مصرف سرانه در سال‌های گذشته را محاسبه می‌کند. پیش‌بینی تقاضا با توجه به متوسط نرخ رشد سرانه و نرخ رشد جمعیت محاسبه می‌شود.
۳-روش ضریب مصرف
این روش پیش‌بینی تقاضا برای کالاهای واسطه‌ای که از آنها برای تولید کالای دیگر استفاده می‌شود به‌طوری که با در اختیار داشتن ضریب مصرف محصول و پیش‌بینی تولید کالایی، می‌توان به تقاضای محصول مورد بررسی طرح توجیهی دست پیدا کرد. این روش در مواردی که تعیین ضریب مصرف محصول و پیش‌بینی تولید کالای مصرف‌کننده محصول در سال‌های آینده امکان‌پذیر باشد، مناسب است.
۴-فرایند مارکو
این روش با استفاده از نظرسنجی، برای کالاهای جدید یا نوع خاصی از کالاهای موجود که نیازمند بررسی رفتار مصرف‌کنندگان محصول طرح توجیهی اعم از افراد یا گروه‌های درآمدی و یا صنایع مصرف‌کننده محصول واسطه‌ای است، مورد استفاده قرار میگیرد که در آن از طریق پرسشنامه، مطالعه میدانی و یا مصاحبه، نظرسنجی پیرامون تقاضای کالای مورد نظر صورت میگیرد.
۵- روش روند متغیر
روش روند متغیر به دلیل تحول شرایط اقتصادی و اجتماعی و همچنین تحول الگوهای مصرفی ناشی از آنها، روند تغییرات مصرف یک کالای معین برحسب مورد در ارتباط با تغییر درآمد ملی و یا هر یک از اجزای تشکیل‌دهنده آن از قبیل سرمایه‌گذاری ملی مصرف ملی و یا اعتبارات خاص برنامه‌ای و بودجه خانوار را مورد بررسی قرار می‌دهد.
این روش در نگارش طرح توجیهی برای بررسی ارتباط و مقایسه بین روند مصرف محصول، از رابطه همبستگی استفاده می‌کند. از آنجا که در روش تناسب ساده، میزان روند تغییرات مصرف کالا و روند تغییر پارامتر انتخابی در دوره گذشته معلوم است لذا میزان روند تغییرات مصرف کالا در آینده برآورد خواهد شد. عدد بدست آمده برای پیش بینی میزان تقاضای محصول در آینده استفاده می‌شود.
پس از تعیین میزان عرضه محصول طرح توجیهی که برابر تولید به اضافه واردات است بررسی آمار و ارقام مربوط به شرکت‌ها و یا جمعیت مصرف کننده محصول مورد نظر ضروریست زیرا از مقایسه میزان عرضه و تقاضای محصول، میزان بازار مصرف محصول تولیدی مشخص می‌شود و چنانچه بازار داخل اشباء شده باشد، بیانگر تعداد زیاد شرکتهای مشابه و یا عدم وجود بازار مصرف داخلی می‌باشد. اگر با اشباء بازارجهانی و وجود رقبای بین‌المللی متعدد مواجه شود، راه حل تولید محصول با کیفیت بسیار بالا و قیمت پایین و انجام فعالیتهای بازرگانی و تبلیغاتی در سطحی وسیع است.
• توجیه پذیری فنی
توجیه پذیری فنی طرح توجیهی به این معناست که طرح امکان سنجی از لحاظ امکان اجرای آن در بخش توجیه پذیری فنی گزارش توجیهی، بررسی میگردد. به این صورت که بررسی‌های اولیه‌ای در رابطه با نحوه اجرای طرح تحت عنوان «فاز یک طراحی انجام گرفته» ارائه می‌شود. طراحی فاز یک دارای اطلاعات کلی می‌باشد و حاوی اطلاعات بسیار ریزشامل مشخصات زمین محل اجرای طرح، محوطه‌سازی و راه‌سازی، نحوه اجرای عملیات ساختمانی، دانش فنی پروژه، ظرفیت، ماشین‌آلات و تجهیزات مورد نیاز تولیدی، تأسیسات و سایر مواردی که تحت عنوان هزینه‌های ثابت سرمایه‌گذاری در نظر گرفته می‌شود، نیست.
تمامی اطلاعات فنی اجرای طرح توجیهی در مراحل احداث و بهره‌برداری در این بخش از گزارش توجیهی ارایه می‌شود. در این خصوص اطلاعات مربوط به هزینه‌های سرمایه‌گذاری که شامل هزینه‌های ثابت سرمایه‌گذاری، هزینه‌های قبل از بهره‌برداری و سرمایه در گردش است، باید به همراه مستندات مستدل در بانک مورد بررسی قرار گیرد. هزینه‌های سالیانه تولید از قبییل هزینه های تأمین مواد اولیه، سوخت، پرسنلی، استهلاک، هزینه‌های تأمین مالی، هزینه‌های اداری و خدماتی، زمان‌بندی، نحوه اجرای طرح و … نیز توسط این بخش بررسی می‌شود.
• آنالیز مالی
هدف از اجرای هر طرح توجیهی کسب سود و منفعت است از اینرو به منظور دست‌یابی به معیار و شاخص مناسب جهت تعیین سوددهی و یا عدم سوددهی طرح‌ها، مجموعهای از شاخص‌های مالی و اقتصادی در طی سال‌های قبل توسط کارشناسان و اقتصاددانان بزرگ تعریف و استفاده شده است. هدف از آنالیز مالی طرح امکان سنجی در گزارشات توجیهی نیز کسب شاخص‌های مالی و اقتصادی به منظور تصمیم‌گیری صحیح می‌باشد. در تجزیه و تحلیل مالی، استفاده از هزینه‌های سرمایه‌گذاری، هزینه‌های تولید، درآمد سالیانه پیش‌بینی شده برای طرح و سایر مبانی و مفروضات مورد نیاز برای انجام محاسبات، صورت حساب سود (زیان)، صورت گردش وجوه نقد، ترازنامه پیش‌بینی شده، تهیه و تنظیم می‌شود.
تحلیل اقتصادی و تحلیل مالی دو راه اصلی برای آزمون مطلوبیت یک طرح امکان سنجی میباشند که ابزارهای بکار گرفته شده برای انجام این دو آزمون شباهت زیادی با هم دارند اما رویکرد و نگرش آنها با یکدیگر متفاوت هستند. ارزیابی مالی با جریان‌های هزینه و سود از دیدگاه سرمایه گذار سر و کار دارد در حالی که ارزیابی اقتصادی با جریان‌های هزینه و فایده اجتماعی در ارتباط است. در نتیجه این امر، تحلیل‌ها یا آزمون‌های اقتصادی نسبت به تحلیل مالی از دیدگاه وسیع‌تری هزینه‌ها و فایده‌ها را در نظر میگیرد. به عبارت دیگر سرمایه‌گذار به هنگام سرمایه‌گذاری به منفعت مالی و ثبات منفعت توجه دارد، در حالی است که جامعه یا دولت به هدفهایی از قبیل افزایش درآمد ملی، اشتغالزایی، ریشه کنی فقر و فایدههای معطوف به یک جامعه میاندیشد. در نتیجه این امر هدفهای دو آزمون با یکدیگر متفاوت است. از این رو اگر هدف ارزیابی میزان منفعت طرح برای جامعه و از دیدگاه ملی و در سطح کلان مورد نظر باشد (مانند طرحهای ملی)، ارزیابی اقتصادی مورد استفاده قرار میگیرد.
