اولویت های تولید برای ایران ۱۴۰۴

تعیین اولویت‌های تولید، مشخص کردن مرزهای تولید و از زاویه‌ای دیگر، تعیین اولویت‌های صادراتی و ضرورت‌های وارداتی کشور است؛ اینکه چه چیزهایی باید تولید و چه چیزهایی باید وارد و صادر شوند. این موضوع، اهمیت بسیار بالایی در دستیابی به چشم‌انداز ۱۴۰۴ دارد. با شناسایی اولویت‌های تولید، امکان تخصیص بهتر منابع (انسانی، مالی، طبیعی، فیزیکی) فراهم می‌شود و با منابع موجود، اهداف بلندتری قابل حصول خواهد بود.
ارزش‌ها و روش‌های متعددی برای تعیین اولویت‌های تولید مطرح هستند که باید به دقت بررسی شوند. تعیین اولویت‌ها «تیغی دو لبه» است؛ اگر اولویت‌ها اشتباه باشند، نتایج مشهود و نامشهود بسیار زیان باری در پی خواهند داشت و اگر صحیح باشند، جهشی در اقتصاد کشور پدید خواهند آورد.
مثال: با رویکرد پایین به بالا، تولید سیمان برای صادرات، اولویت بالاتری نسبت به تولید تجهیزات الکترونیکی دارند. اما اگر به اهدافی مانند ارتقای جایگاه بین‌المللی کشور، اشتغال و … توجه داشته باشیم، صادرات تجهیزات الکترونیکی اولویت بالاتری خواهد داشت. صادرات سیمان (که تولید آن، ارزش‌افزوده پایین داشته و سرمایه‌گذاری بسیار بالایی نیاز دارد)، برای کشور قدرت نرم به ارمغان نمی‌آورد.
مثال: اگر برای گسترش صنعت فقط به ارتباط داده-ستانده رشته فعالیت‌ها توجه کنیم، تولید کاغذ اولویت بالایی خواهد داشت؛ در حالی که کشور ما منابع اندکی برای تولید کاغذ دارد. همچنین برای تولید کاغذ، سرمایه‌گذاری بالایی باید انجام شود.

روش پژوهش

برای شناسایی اولویت‌های تولید، نخست باید اولویت‌های صادرات مشخص شده، سپس ضرورت‌های واردات (برای تأمین مصارف داخلی با مواد اولیه و تجهیزات محصولات صادراتی) مشخص شوند. با ترکیب اولویت‌های صادرات و ضرورت‌های واردات، اولویت‌های تولید مشخص می‌شوند. در تعیین اولویت‌ها به ارتباط بین محصولات (تبادل محصول و فناوری) نیز باید توجه داشت تا تولید کشور متوازن باشد. خط‌‌مشی‌هایی مانند پایداری نیز باید مورد توجه قرار گیرند.
اولویت‌های صادرات را با دو روش «بالا به پایین» و «پایین به بالا» می‌توان شناسایی کرد. با روش بالا به پایین، محصولاتی که در راستای اهداف قرار دارند، اولویت می‌یابند. اهداف بالادستی برنامه راهبردی صنعت، معدن و تجارت «ارتقای جایگاه بین‌المللی کشور» و «امکان‌پذیری زندگی مطلوب» می‌باشند. با این روش، محصولاتی اولویت می‌یابند که ارزش‌افزوده، بازار بین‌المللی، اشتغال و قدرت نرم قابل توجهی برای کشور در پی داشته باشند.
اما با رویکرد پایین به بالا، محصولاتی که در وضع موجود برای صادرات مزیت دارند، با اولویت جلوه می‌کنند.
برای تحلیل صادرات و واردات، شاخص‌های متعددی طراحی شده‌اند که برخی از آن‌ها عبارتند از: مزیت رقابتی آشکار متقارن، تنوع محصول، تنوع بازار، تغییر در قدرت نفوذ، مزیت نسبی صادراتی، نفوذ نسبی واردات، نرخ واقعی ارز، مزیت تجاری نسبی، تحلیل انتقال سهم، سهم از بازار جهانی، خالص سودآوری اجتماعی، هزینه منابع داخلی و …. تحلیل هر یک از این شاخص‌ها، نتایج متفاوتی در پی دارد. می‌توان مقادیر چند شاخص را محاسبه کرده و در سناریوهای مختلف، وزن‌هایی برای هر کدام از آن‌ها در نظر گرفت تا یک شاخص ترکیبی به دست آید. در این پژوهش از شاخص مزیت رقابتی آشکار متقارن استفاده می‌شود.
برای تعیین اولویت‌های تولید، باید از هر دو رویکرد استفاده کرد. البته نتایج به دست آمده از دو روش بالا به پایین و پایین به بالا با یکدیگر یکسان نخواهد بود. در جدول ۱ محصولات به دو گروه دارای اولویت و بدون اولویت تقسیم شده‌اند؛ البته تقسیم‌بندی محصولات تا حدودی فازی است.

جدول ۱ : اولویت‌های تولید؛ ترکیب اولویت‌های صادرات

با ترکیب اولویت‌هایی که با هر یک از این دو روش مطرح می‌شوند؛ سه گروه اولویت حاصل می‌شوند که در جدول ۲ معرفی شده‌اند:

جدول ۲ : گروه بندی اولویت‌های صادراتی

محصولاتی که در گروه دوم قرار می‌گیرند مانند گروه اول برای کشور درآمد دارند، اما اثرگذاری کمتری برای دستیابی به اهداف دارد. محصولات گروه سوم ممکن است در آینده، در گروه اول یا دوم قرار گیرند. البته ممکن است برای صادرات برخی از محصولات به‌ منظور تقویت تولید داخلی، حفظ ذخایر و … محدودیت صادرات برقرار شود.

علاوه بر صادرات، واردات نیز به با توجه به سطح و نوع مبادلات، بر نقش اقتصادی کشور در جهان اثر می‌گذارد. تجارت جریانی دو طرفه است و متوازن با صادرات، واردات نیز باید صورت گیرد. علاوه بر توازن تراز تجارت خارجی کشور، نوع محصول و مبداء و مقصد مبادله نیز اهمیت ویژه‌ای دارد.

انواع محصولات وارداتی را می‌توان بر اساس ضرورت واردات، اولویت‌بندی کرد. گروه‌های وارداتی بر اساس ضرورت عبارتند از:

1. گروه اول: واردات این محصولات بیشتر به‌ دلیل کمبود منابع (مالی، انسانی، فناوری، طبیعی یا ظرفیت‌های تولید) و یا عدم صرفه مقیاس تولید، انجام می‌شود.
2. گروه دوم: به اندازه تقاضای داخلی (مصارف داخلی و تولید محصولات صادراتی) می‌توانند تولید شوند؛ اما تأمین بخشی از تقاضای داخلی از طریق واردات، به‌ منظور تنظیم بازار داخلی (قیمت، مقدار و کیفیت) انجام می‌شود.
3. گروه سوم: محصولات این گروه بهتر است بیشتر با تولید داخلی تأمین شوند.

با ترکیب اولویت‌های صادرات و ضرورت‌های واردات، اولویت‌های تولید مشخص می‌شوند. در ماتریس زیر انواع ترکیب‌ها مطرح شده‌اند.

جدول ۳ : ترکیب اولویت‌های صادرات و ضرورت‌های واردات

برخی از ترکیب‌ها رخ نمی‌دهند؛ به‌عنوان مثال، محصولی که ضرورت واردات داشته باشد، در اولویت صادرات نخواهد بود. با ترکیب اولویت‌های صادرات و ضرورت‌های واردات، محصولات را به لحاظ اولویت تولید در سه گروه می‌توان طبقه‌بندی کرد، که در جدول زیر معرفی شده‌اند:

اولویت های تولید، هم‌جهت با اولویت‌های صادرات و بر خلاف جهت ضرورت‌های صادراتی‌اند.
طبقه‌بندی محصولات به لحاظ اولویت‌های تولید، باید با رعایت همه خط‌‌مشی‌ها انجام شود. گاهی اعمال یک خط‌‌مشی ممکن است اولویت تولید یک محصول را تغییر دهد.
مثال: برای رعایت خط‌‌مشی «افزایش پایداری»، محصولاتی که کشور به آن‌ها وابستگی حیاتی دارد، اما تولید آن‌ها اقتصادی نیست، باید در اولویت تولید قرار گیرد. همچنین محصولاتی که صادرات آن‌ها وابستگی زیادی به واردات ایجاد می‌کند نباید در اولویت صادرات قرار گیرند.
یکی از خط‌‌مشی‌های مهم در تعیین اولویت‌های تولید، حفظ توازن بین رشته فعالیت‌هاست. علاوه بر اولویت‌ها و ضرورت‌های صادرات و واردات، تولید محصولات نیز باید متوازن با یکدیگر افزایش یابد. تولید هر محصولی به وجود محصولات دیگر وابسته است. همچنین، تولید و فناوری تولید برخی محصولات، محرک و یا تسهیل کننده تولید سایر محصولات هستند. ارتباط بین رشته فعالیت‌ها باید از دو رویکرد تبادل محصول و فناوری بررسی شود.
برای شناسایی تبادل محصول بین رشته فعالیت‌ها می‌توان از شاخص‌های زیر استفاده کرد:
شاخص‌های «قدرت انتشار» و «حساسیت انتشار»؛ این دو شاخص، اثر پیوندهای معکوس جدول داده – ستانده را مورد ارزیابی قرار داده، اثرهای مستقیم و غیرمستقیم را اندازه می‌گیرند.
شاخص‌های «تمرکز»، شامل دو بخش شاخص‌های «تمرکز پسین» و «تمرکز پیشین»؛ این دو شاخص نشان دهنده میزان تمرکز در مبادلات بین صنایع مختلف و درجه برون‌سپاری است.
شاخص «آنتروپی»؛ میزان بالای این شاخص، نشان دهنده میزان بالای در هم تنیدگی صنایع و به تبع آن، صنایع تخصصی شده است.
با استفاده از روش تحلیل عاملی، تعداد عامل‌ها کاهش یافته و با استفاده از روش تاکسونومی عددی، می‌توان رشته فعالیت‌ها را رتبه‌بندی کرد.
برای تشخیص ارتباط فناوری بین رشته فعالیت‌ها می‌توان از شاخص سطح فناوری هر رشته استفاده کرد. رشته فعالیتی که سطح فناوری بالاتری دارد، می‌تواند پیشران ارتقای فناوری برای سایر رشته‌ها باشد.
در این پژوهش، با توجه به تعدد محصولات، اولویت‌بندی آن‌ها به تفکیک رشته فعالیت‌ها (با طبقه‌بندی آیسیک-ویرایش ۳.۱) انجام شده است. به هر رشته فعالیت، در هر شاخص امتیازی داده شده و در نهایت، با ترکیب امتیازها، اولویت رشته فعالیت مشخص شده است. امتیازها در هر شاخص مبتنی بر روش آمارهای ترتیبی است؛ بعد از مرتب کردن آمارها، امتیازی (از ۱ تا ۵) به هر رشته فعالیت تعلق گرفته است.

تحلیل

اولویت‌های صادرات با رویکرد بالا به پایین

برای رتبه‌بندی محصولات بر اساس اهداف بالادستی (ارتقای جایگاه بین‌المللی کشور و امکان‌پذیری زندگی مطلوب) می‌توان از شاخص‌هایی مانند ارزش‌افزوده، گستردگی بازار و قدرت نرم استفاده کرد. ارزش‌افزوده با دو شاخص «سهم» و «رشد» ارزش‌افزوده رشته فعالیت، قابل سنجش است. برای گستردگی بازار می‌توان از شاخص سهم در تجارت بین‌المللی استفاده کرد. یکی از مولفه‌های قدرت نرم، جذابیت محصولات ایرانی برای مردم جهان است. جذابیت محصولات صادراتی، با سطح فناوری و ابعاد فرهنگی محصول قابل سنجش است. در جدول ۴ اولویت‌بندی رشته فعالیت‌ها با رویکرد بالا به پایین ارائه شده است.

جدول ۴ : اولویت‌های صادرات با رویکرد بالا به پایین

برای محاسبه امتیاز شاخص ارزش‌افزوده از میانگین جهانی استفاده شده است. ضریب همبستگی شاخص‌های سهم و رشد ارزش‌افزوده بین کشورهای توسعه‌یافته (به لحاظ اقتصادی) و میانگین جهانی، ۹۷ درصد است. همچنین ضریب همبستگی شاخص ارزش‌افزوده کشورهای توسعه‌یافته و کشورهای در حال توسعه، بیش از ۹۰ درصد است؛ بنابراین، با تغییر گروه مرجع، تغییری در نتایج امتیاز بندی حاصل نخواهد شد. بالاترین امتیاز در شاخص سهم ارزش‌افزوده به رشته فعالیت‌هایی تعلق گرفته است که بیشترین سهم را در ارزش‌افزوده داشته‌اند. در امتیاز بندی رشد ارزش‌افزوده از داده‌های سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۰ میلادی استفاده شده است و رشته فعالیت‌هایی کهکم‌ترین رشد را داشته اند،کم‌ترین امتیاز را دریافت کرده‌اند. رشته فعالیت‌هایی که بیشترین سهم را در تجارت بین‌المللی در سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ داشته‌اند،نیز بیشترین امتیاز را دریافت کرده‌اند.
برای سطح فناوری محصولات رشته فعالیت‌ها از طبقه‌بندی یونیدو استفاده شده است. در این طبقه‌بندی، رشته فعالیت‌ها به سه گروه فناوری پایین (کدهای آیسیک ۲۲- ۱۵، ۳۶ و ۳۷)، فناوری متوسط رو به پایین (کدهای آیسیک ۲۳، ۲۵، ۲۶، ۲۷، ۲۸، ۳۵۱) و فناوری متوسط و بالا (کدهای آیسیک ۲۴، ۳۵- ۲۹، ۳۰ به جز ۳۵۱) تقسیم شده‌اند. امتیاز ابعاد فرهنگی، با نظر خبرگان تعیین شده است.
برای تعیین امتیاز نهایی هر یک از رشته فعالیت‌ها با رویکرد بالا به پایین، از میانگین موزون شاخص‌های سهم ارزش‌افزوده، رشد ارزش‌افزوده، سهم از تجارت جهانی و سطح فناوری و ابعاد فرهنگی به ترتیب با وزن‌های ۰.۵، ۰.۵، ۱، ۰.۷۵ و ۰.۲۵ استفاده شده است.

اولویت‌های صادرات با رویکرد پایین به بالا

در این پژوهش از بین شاخص‌های متعددی که برای ارزیابی وضعیت صادرات طراحی شده‌اند، شاخص مزیت رقابتی آشکار متقارن انتخاب شده است. این شاخص، درجه تخصص گرایی کشور در صدور محصولات را اندازه‌گیری می‌کند. در جدول ۵ رشته فعالیت‌ها بر اساس مقدار این شاخص در سال ۱۳۸۹، رتبه‌بندی و سپس امتیاز بندی شده‌اند.

جدول ۵ : اولویت‌های صادرات با رویکرد پایین به بالا

مقدار شاخص مزیت نسبی آشکار متقارن بین یک و منهای یک است. هر چه مقدار این شاخص برای یک محصول بیشتر باشد نشان دهنده مزیت صادراتی در آن محصول است. ترتیب تعلق امتیاز به رشته فعالیت، همانند سایر بخش‌ها صورت پذیرفته است. امتیاز پنج به رشته فعالیت‌هایی تعلق گرفته که شاخص مزیت رقابتی آشکار متقارن آن‌ها، بیشترین مقدار را به خود اختصاص داده است.

شاخص مزیت رقابتی آشکار متقارن در جدول بالا به تفکیک کد‌های دو رقمی آیسیک محاسبه شده است. در حالی که اگر این شاخص برای هر محصول محاسبه شود، ممکن است مقادیر به مراتب بالاتر و یا پایین‌تری نسبت به رشته فعالیت به دست آید.

مثال: مزیت رقابتی آشکار متقارن برای فراورده‌های غذایی ۰.۳۳۴۵ است. اما با توجه به تنوع فراورده‌های غذایی، برخی از محصولات غذایی مزیت نسبی آشکار بسیار بیشتری دارند. در جدول ۶ مقدار این شاخص برای برخی از فراورده‌های غذایی در سال ۱۳۸۹ ارائه شده است.

جدول ۶ : مزیت رقابتی آشکار متقارن برای برخی از فراورده‌های غذایی

ارتباط بین رشته فعالیت‌ها با رویکرد تبادل محصول

شاخص قدرت انتشار و حساسیت انتشار حجم مبادله بین رشته فعالیت‌ها و شاخص‌های تمرکز و آنتروپی تعداد مبادله بین آن‌ها را مشخص می‌کنند. این شاخص‌ها با استفاده از جدول‌های داده – ستانده محاسبه می‌شوند. هم خطی بین شاخص‌ها با روش تحلیل عاملی و تجزیه مولفه‌های اصلی، ارزیابی و رشته فعالیت‌ها با روش تاکسونومی عددی، رتبه‌بندی می‌شوند. در جدول ۷ رتبه هر رشته فعالیت (با محاسبات دکتر سید منصور خلیلی عراقی و حسن رضایی) بر اساس جدول داده – ستانده سال ۱۳۸۰ ارائه شده است؛ با توجه به اینکه جدول داده – ستانده جدیدتری در دسترس نیست، بنابراین، نتایج تحقیقات قبلی تغییر نخواهد کرد.

جدول ۷ : ارتباط بین محصولات رشته فعالیت‌ها

رتبه بالای یک رشته فعالیت، نشان دهنده ارتباط زیاد آن رشته با سایر رشته فعالیت‌ها است. در جدول فوق کدهای ۲۳ و ۲۴ آیسیک ناهمگن بوده‌اند. لذا پس از خروج آن‌ها از ماتریس شاخص‌ها، رتبه‌بندی صورت گرفته است. امتیازهای بالاتر به فعالیت‌هایی که رتبه بالاتری دارند، تعلق گرفته است.

ارتباط بین رشته فعالیت‌ها با رویکرد فناوری

گسترش رشته فعالیت‌هایی که سطح فناوری بالایی دارند، از طریق افزایش تقاضا برای محصولات با فناوری بالا، سطح فناوری کشور را ارتقا می‌دهند. در جدول ۸ رشته فعالیت‌ها بر اساس سطح فناوری شان، امتیاز بندی شده‌اند. رشته فعالیتی که سطح فناوری بالاتری دارد، می‌تواند پیشران ارتقای فناوری برای سایر رشته‌ها باشد.

جدول ۸ : امتیاز فناوری رشته فعالیت‌ها

اولویت‌های تولید به‌تفکیک رشته فعالیت‌ها

تولید کشور باید در راستای دستیابی به اهداف صادراتی و تأمین نیاز داخل با رعایت بهره‌وری، پایداری و … شکل گیرد.

در جدول ۹ امتیاز رشته فعالیت‌ها به لحاظ اولویت صادرات، ارتباط با سایر رشته‌ها، منابع طبیعی و مالی مورد نیاز برای تولید و همچنین گروه بندی محصولات آن‌ها به لحاظ اولویت صادرات و ضرورت واردات، ارائه و در نهایت، اولویت‌های تولید در هر یک از این رشته فعالیت‌ها مشخص شده است.

هر یک از این رشته فعالیت‌ها شامل محصولات متعددی بوده و اولویت تولید هر رشته فعالیت نشان دهنده اولویت تولید برای اکثر محصولات آن رشته فعالیت است؛ ممکن است برخی از محصولات رشته فعالیت‌های دارای اولویت، بدون اولویت و برعکس، برخی از محصولات رشته فعالیت‌های بدون اولویت، دارای اولویت باشند.

جدول ۹ : گروه بندی اولویت‌های تولید

نسبت «سرمایه به اشتغال» نشان دهنده منابع مالی مورد نیاز برای سرمایه‌گذاری تولید در ازای ایجاد هر شغل است که بر اساس اطلاعات سال‌های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ محاسبه شده است. رشته فعالیتی که میزان سرمایه کمتری برای ایجاد هر شغل استفاده کرده باشد، بیشترین امتیاز ممکن یعنی ۵ را دریافت کرده است. امتیاز منابع طبیعی نیز با نظر خبرگان تعیین شده است.

«محصولات غذایی و آشامیدنی» اولویت چندان بالایی را برای صادرات در راستای دستیابی به اهداف ندارند، هر چند صادرات آن‌ها قابل توجه است. وابستگی سایر رشته فعالیت‌ها به این رشته فعالیت، چندان زیاد نیست و منابع کشور برای تولید محصولات غذایی و آشامیدنی، تقریباً متناسب با جمعیت کشور است. هر چند محصولاتی مانند کاکائو و کره، بیشتر از طریق واردات باید تأمین شوند و برخی از محصولات این رشته فعالیت مانند شیرینی و شکلات، در گروه اول اولویت‌های صادراتی قرار می‌گیرند؛ اما در مجموع، این رشته فعالیت در گروه دوم اولویت‌های تولید قرار می‌گیرد.

«محصولات از توتون و تنباکو» نه تنها اولویتی برای صادرات ندارند، بلکه تاثیری نیز در رشد سایر رشته فعالیت‌ها ندارند. لذا با توجه به محدودیت منابع آب و خاک کشور، در اولویت سوم برای تولید در داخل کشور قرار می‌گیرند.

هر چند صادرات کشور در «منسوجات» به نسبت خوب است، اما این رشته فعالیت، سهم قابل توجهی در ارزش‌افزوده کشورهای پیشرو (به لحاظ اقتصادی) ندارد و میانگین جهانی رشد ارزش‌افزوده آن نیز بسیار اندک است. منسوجات، سهم پایینی در تجارت بین‌المللی دارند و محصولاتی با سطح فناوری پایین محسوب می‌شوند؛ البته به عنوان ماده اولیه در بسیاری از رشته فعالیت‌ها استفاده می‌شوند و نسبت سرمایه‌گذاری به اشتغال آن‌ها به نسبت بالاست. بنابراین، این رشته فعالیت در گروه دوم اولویت‌های تولید قرار می‌گیرد. رشته فعالیت‌های «پوشاک و عمل‌آوری پوست خز» و «دباغی، چرم، چمدان و کفش» نیز وضعیتی مشابه ساخت منسوجات دارند و در گروه دوم اولویت‌های تولید قرار می‌گیرند.

میانگین سهم و رشد ارزش‌افزوده جهانی در رشته فعالیت «چوب و محصولات چوبی به جز مبل» بسیار پایین و سهم آن در تجارت بین‌المللی اندک است. همچنین صادرات محصولات این رشته فعالیت در حال حاضر محدود است. با توجه به منابع آب، خاک و جنگل‌ها، کشور مزیتی در این رشته فعالیت ندارد؛ بنابراین، در گروه سوم اولویت‌های تولید قرار می‌گیرد.

«ساخت کاغذ و محصولات کاغذی» با رویکرد از بالا به پایین، در اولویت‌های صادرات قرار نمی‌گیرد و صادرات کشور در این رشته فعالیت بسیار اندک است. هر چند محصولات این رشته فعالیت در بسیاری از رشته فعالیت‌ها استفاده می‌شوند، اما با توجه به محدودیت منابع کشور، مواد اولیه آن بیشتر با واردات تأمین می‌شود بنابراین، تولید محصولات این رشته فعالیت در اولویت دوم قرار می‌گیرد.

رشته فعالیت «انتشار، چاپ و تکثیر» در اولویت دوم صادرات قرار دارد؛ زیرا میانگین سهم و رشد ارزش‌افزوده جهانی در این رشته فعالیت، در حد متوسط و سهم تجارت جهانی آن نیز پایین است. البته ابعاد فرهنگی در این رشته فعالیت، قابل ملاحظه و محصولات آن برای بسته‌بندی در بسیاری از رشته فعالیت‌ها استفاده می‌شود. در گروه دوم اولویت‌های تولید قرار می‌گیرد.

«کک و فراورده‌های حاصل از نفت» سهم بالایی در تجارت بین‌المللی دارند و تولید آن‌ها دارای فناوری متوسط رو به بالاست. رشد ارزش‌افزوده در این رشته فعالیت، به نسبت بالاست و محصولات آن در بسیاری از رشته فعالیت‌ها استفاده می‌شود. با توجه به ذخایر بسیار بالای نفت و محصولات متعدد این رشته فعالیت، به‌ ویژه فراورده‌های نفتی، در اولویت اول تولید قرار می‌گیرند.

«ساخت مواد و محصولات شیمیایی» با رویکرد بالا به پایین، در گروه اول اولویت صادرات قرار دارند. این رشته فعالیت، سهم و رشد بسیار بالایی در ارزش‌افزوده دارد و حجم صادرات کشور در این رشته فعالیت و تجارت بین‌المللی آن بسیار بالاست. همچنین سطح فناوری این رشته فعالیت، متوسط و بالاست. وابستگی بسیار بالای سایر رشته فعالیت‌ها به محصولات این رشته فعالیت و وجود ذخایر عظیم گاز طبیعی در کشور، این رشته فعالیت را در گروه اول اولویت‌های تولید قرار می‌دهد؛ هر چند سرمایه‌گذاری در صنایع بالادستی این رشته، بسیار سرمایه‌بر است.

«محصولات از لاستیک و پلاستیک» با رویکرد بالا به پایین، اولویت چندانی در صادرات ندارند؛ اما صادرات کشور در این رشته فعالیت قابل توجه است. همچنین محصولات این رشته فعالیت در بسیاری از رشته فعالیت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. با توجه به لزوم تکمیل زنجیره‌های ارزش، این رشته فعالیت نیز در اولویت اول برای تولید و صادرات قرار می‌گیرد.

«کانی‌های غیرفلزی» در گروه دوم اولویت‌های صادراتی قرار می‌گیرند؛ زیرا در دستیابی به اهداف بالادستی چندان موثر نیستند. هر چند صادرات کشور در این رشته فعالیت بسیار بالاست، اما تولید این محصولات برای صادرات، ارزش‌افزوده زیادی برای کشور در پی ندارد. کانی‌های غیرفلزی عمدتاً باید برای مصارف داخلی تولید شوند، در گروه دوم اولویت‌های تولید قرار می‌گیرند.

«ساخت فلزات اساسی» نیز مانند کانی‌های غیرفلزی، در گروه دوم اولویت‌های تولید قرار دارند. سرمایه‌گذاری برای تولید محصولات این رشته فعالیت، بالاتر از سرمایه‌گذاری لازم برای اکثر رشته فعالیت‌ها است. اگر چه تولید مس کاتد با توجه به ذخایر قابل توجه کشور، دارای اولویت است؛ اما تا حد امکان باید از شمش مس برای تولید سایر محصولات صادراتی استفاده کرد.

«محصولات فلزی فابریکی» شامل سازه‌های فلزی، قطعات ریخته گری و … می‌باشند. محصولات این رشته فعالیت در بسیاری از رشته فعالیت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند، بنابراین برای تولید سایر محصولات لازم است این رشته فعالیت به اندازه کافی گسترش یابد. این رشته فعالیت می‌تواند در گروه دوم اولویت‌های تولید قرار بگیرد و بیشتر نقش تأمین‌کنندهبرای سایر رشته فعالیت‌ها را دارد.

سهم و رشد ارزش‌افزوده «ساخت ماشین آلات و تجهیزات» در کشورهای پیشرفته (به لحاظ اقتصادی) و همچنین در میانگین جهانی، بسیار بالاست. سهم تجارت بین‌المللی این رشته فعالیت نیز بسیار بالاست. ساخت ماشین آلات و تجهیزات در ارتقای فناوری سایر رشته فعالیت‌ها بسیار موثر است و اکثر رشته فعالیت‌ها وابستگی زیادی به محصولات این رشته فعالیت دارند. بنابراین، در اولویت اول تولید قرار می‌گیرد. البته برخی از ماشین آلات و تجهیزات به‌ دلیل عدم صرفه مقیاس، باید از طریق واردات تأمین شوند.

رشته فعالیت‌های «ماشین آلات دفتری و حسابداری»، «ماشین آلات و دستگاه‌های برقی»، «رادیو، تلویزیون، وسایل ارتباط» سهم بسیار بالایی در ارزش‌افزوده کشور‌های پیشرفته دارند و رشد ارزش‌افزوده آن‌ها نیز بسیار بالاست؛ اما صادرات کشور ما در این رشته فعالیت‌ها بسیار اندک است. این رشته فعالیت‌ها ارتباط زیادی با سایر رشته فعالیت‌ها به لحاظ انتشار فناوری و تبادل محصولات دارند و سطح فناوری آن بالاست. بنابراین در اولویت اول تولید و صادرات قرار می‌گیرند.

رشد و سهم ارزش‌افزوده «وسایل نقلیه موتوری» و «سایر تجهیزات حمل‌ونقل» بالاست و سهم قابل توجهی در تجارت بین‌المللی دارند. سطح فناوری این رشته فعالیت‌ها نیز متوسط و بالاست. صادرات کشور در این رشته فعالیت‌ها، متوسط بوده و با بسیاری از رشته فعالیت‌ها مرتبط‌اند. بنابراین در اولویت اول تولید و صادرات قرار می‌گیرند.

«مبلمان و سایر مصنوعات»، با رویکرد بالا به پایین در اولویت قرار نمی‌گیرند، اما با رویکرد پایین به بالا، دارای مزیتند. با توجه به سهم کم در تجارت بین‌المللی و ارتباط اندک این رشته فعالیت با سایر رشته فعالیت‌ها، در اولویت دوم تولید و صادرات قرار می‌گیرند.

«بازیافت» رشته فعالیت‌های مهمی است که باید متناسب با سایر رشته فعالیت‌ها گسترش یابد.

نتایج

رشته فعالیت‌ها به لحاظ اولویت تولید، به سه گروه تقسیم می‌شوند:

1. گروه اول: رشته فعالیت‌هایی که علاوه بر تأمین نیازهای داخلی، برای اهداف صادراتی نیز باید گسترش یابند.
2. گروه دوم: رشته فعالیت‌هایی که باید با هدف تأمین مصارف داخلی گسترش یابند. البته صادرات محصولات در این رشته فعالیت‌ها باید مورد حمایت باشند.
3. گروه سوم: رشته فعالیت‌هایی که اولویت ندارند و بهتر است محصولات مرتبط با آن‌ها از طریق واردات تأمین شوند.

رشته فعالیت‌ها به‌تفکیک اولویت‌های تولید در جدول ۱۰ ارائه شده‌اند.

جدول ۱۰ : گروه‌بندی اولویت‌های تولید

گفتنی است طبقه‌بندی رشته فعالیت‌ها در گروه‌های جدول فوق بر مبنای اولویت محصولات آن هاست. معمولاً همه محصولات یک رشته فعالیت، اولویت‌های مشابه ندارند؛ بنابراین ممکن است برخی از محصولات یک رشته فعالیت، در گروه‌های دیگری قرار گیرند. هر چه طبقه‌بندی رشته فعالیت‌ها با دقت بیشتری انجام شود اولویت‌بندی‌ها نیز دقیق‌تر خواهند شد.

در این پژوهش به رشته فعالیت‌هایی که خارج از محدوده مأموریت وزارت صنعت، معدن و تجارت قرار دارند، پرداخته نشده است. «انرژی (شامل تولید برق)»، «گردشگری»، «خدمات مهندسی»، «خدمات بیمه‌ای و مالی»، «تجهیزات و محتوای آموزشی و سرگرمی» و «فناوری اطلاعات و ارتباطات»، به‌ دلیل پیوند با اولویت‌های تولید در بخش صنعت، معدن و تجارت و همچنین هم‌راستایی با اهداف بالادستی (ارتقای جایگاه بین‌المللی کشور و امکان‌پذیری زندگی مطلوب) دارای اولویتند. همبستگی بین «تجهیزات صنعتی» و «خدمات مهندسی» بالاست، «خدمات بیمه‌ای و مالی» نیز نقش مهمی در تجارت بین‌المللی دارند. «فناوری اطلاعات و ارتباطات»، عاملی مهم برای توانمندسازی تولید است و با استفاده از آن، بهره‌وری به شدت افزایش می‌یابد.

رشته فعالیت‌های دارای اولویت برای کشور عبارتند از:

1. تجهیزات الکترونیکی و الکتریکی (کدهای ۳۳-۳۰ آیسیک)؛
2. تجهیزات صنعتی (کد ۲۹ آیسیک)؛
3. تجهیزات حمل‌ونقل (کدهای ۳۴ و ۳۵ آیسیک)؛
4. محصولات شیمیایی (کدهای ۲۴ و ۲۵ آیسیک)؛
5. انرژی (کدهای ۲۳ و ۴۰ آیسیک)؛
6. خدمات مهندسی (کد ۴۵ آیسیک)؛
7. فناوری اطلاعات و ارتباطات (کد ۷۲ آیسیک)؛
8. تجهیزات و محتوای آموزشی و سرگرمی (بخشی از کدهای ۹۲، ۷۲ آیسیک)؛
9. گردشگری (بخشی از کد ۵۵ آیسیک)؛
10. خدمات بیمه‌ای و مالی (کدهای ۶۵، ۶۶ و ۶۷ آیسیک).

با بررسی تجارت بین‌المللی کالا و خدمات، دو نکته آشکار می‌شود که هم‌راستا با نتایج این پژوهش است:

1. بیشتر محصولاتی که حجم تجارت جهانی بالایی دارند، محصولاتی‌اند که ارزش‌افزوده بالایی نیز دارند.
2. بیشترین سهم در صادرات کشورهای پیشرفته (به لحاظ اقتصادی)، مربوط به صادرات محصولاتی است که در این پژوهش دارای اولویت شناخته شده‌اند.