طرح تولید آنغوزه در شرایط دیم

گیاه آنغوزه با نام علمی Ferula assa-foetida از تیره چتریان Apiaceae که در عربی به آن صمغ الانجدان و در انگلیسی به آن Stingingassa می گویند، یک گونه دارویی- صنعتی بوده که مساحت رویشگاه آن در ایران حدود ۲۰۰۰۰ هکتار می‌باشد.
از آنجایی که زیستگاه این گیاه فقط ایران و افغانستان می‌باشد؛ از این رو این گیاه جزء گونههای نادر محسوب می‌گردد. آنغوزه گیاهی منوکارپیک می‌باشد که پس از تولید گل و بذر، سیکل حیات آن به اتمام می‌رسد. صمغ آنغوزه که از ریشه آن استحصال می‌گردد، در صنعت برای تهیه چسب الماس و در پزشکی به عنوان ضد تشنج، ضد انگل، قاعده آور، بادشکن و برای درمان هیستری و دفع آفات خاکزی به کار می‌رود. همچنین برای درمان زخمهای چرکی، ناراحتی‌های معده و انگل‌های گوارشی، برونشیت مزمن، تنگی نفس و خلط آور مصرف سنتی دا شته و در صنایع غذایی، عطرسازی، رنگ سازی و ساخت مواد پاک کننده کاربرد دارد. جوانه‌های زایشی و برگهای آنغوزه، در ابتدای فصل رشد، در تهیه نوعی آش مصرف سنتی دارد. این گیاه که اغلب در مناطق کوهپایه ای استان‌های کشور به صورت پراکنده می‌روید، از نظر شرایط توپوگرافی، عمدتاً ارتفاعات ۹۵۰ تا ۲۴۰۰ متر از سطح دریا و اراضی شیب دار ۱۵ تا ۴۰ درصد که دارای شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک بوده و دارای متوسط بارش سالانه ۱۵۰ تا ۲۵۰ میلیمتر می‌باشد را می‌پسندد و با خاکهای فقیر و سبک سازگار می‌باشد.
به طور کلی، این گونه کم توقع بوده و با حداقل فاکتورهای محیطی می‌تواند رشد کرده و تجدید حیات نماید. از طرفی، در سالیان اخیر به دلیل سود قابل ملاحظه حاصل از فروش صمغ، برداشت این گیاه از طبیعت به شدت افزایش یافته و نسل آن در معرض انقراض قرار گرفته است.بنابراین، از آنجایی که صمغ آنغوزه کاربرد زیادی در صنعت و پزشکی نوین دارد؛ از این رو کشت و پرورش این گیاه به صورت زراعی به توسعه صنعت گیاهان دارویی در ایران خواهد انجامید.

منشا و پراکنش

آنغوزه در مراتع مناطق خشک و در اراضی آهکی و نسبتاً شیب دار قاره آسیا میروید. این گیاه بومی استپهای ایران و افغانستان است. این گیاه در مناطق مختلف ایران شامل: خراسان، بلوچستان، کرمان، دشت مرغاب، آباده، نائین ، سبزوار، کاشمر و دیگر مناطق تپه ماهور که دارای بارش متوسط سالانه حداقل ۱۷۰ تا ۲۰۰ میلیمتر و دارای بافت خاک مارنی- آهکی باشد به خوبی رشد میکند. همچنین گونه های دیگری نیز از جنس Ferula در ایران می روید که از آنها نیز آنغوزه گرفته میشود.

مواد مؤثره گیاه آنغوزه

ماده مؤثره گیاه آنغوزه که در اصطلاح عموم به آن شیره آنغوزه گفته می شود، نوعی صمغ یا رزین میباشد که در سرتاسر لوله های آوندی گیاه، از ریشه تا انتهایی ترین نقطه ساقه جریان دارد. آنغوزه حاوی ۶۲ درصد رزین، ۲۵ درصد صمغ ، ۳ تا ۷ درصد اسانس، ۱.۲۸ درصد اسید فرولیک آزاد و به مقدار بسیار جزئی، حاوی وانیلین میباشد.تقریباّ تمام صمغ آنغوزه، دارای ترکیبات دی تری تترا سولفید مشتقات کومارین، فئوتیدین، کامولونفرول، اپیسامارکاندین، آمبلی پرنین و کانفرول میباشد. محققان در اسانس اصل از شیرابه آنغوزه، چندین ترکیب مختلف شناسایی کردهاند که مهمترین اجزای آن را میرسن، آلفا و بتا تشکیل میدهد.شیره آنغوزه شامل انواع (اشکی دانه ای) و (توده ای) می باشد.نوع دانه ای آن که بر اثر خراش حاصل از نیش حشرات یا از برخورد ذرات شن به ساقه گیاه، به دلیل وزش باد حاصل میشود به مقدار کم به بیرون از ساقه تراوش می گردد که پس از قرار گرفتن مقابل نور خورشید به تدریج سفت شده و رنگ آن به قرمز- قهوهای میگراید. محصولی که بدین طریق از گیاه استحصال می گردد خالص ترین و با کیقیت ترین نوع صمغ بوده که به توده اشکی معروف است. نوع توده ای شیره آنغوزه بر اثر تیغ زدن یقه گیاه، از محل زخم به دست میآید و رنگی متفاوت دارد. بسته به زمان تیغزنی، مقدار ناخالصی حاصل از خاک و خاشاک و نیز زمان برداشت بعد از تیغ زنی، رنگ آن نارنجی، قهوه ای و یا خاکستری میباشد.

کشت، پرورش و تکثیر

۱- مرحله آماده کردن بستر
هر چند کاشت بذر آنغوزه به صورت دیم، نیاز به بستر خاصی ندارد و حتی به صورت بذرپاشی دستی سبز می‌گردد؛ ولی برای بالا بردن شانس جوانه زنی، بهتر است آن را در داخل جویهای کوچک ۱ کشت نمود تا با جمع آوری آب باران و ذخیره رطوبت حاصل از بارش، به سبز شدن آن کمک گردد.
به همین منظور، چنانچه هدف، تکثیر آنغوزه در شرایط مزرعه می‌باشد، بهتر است ابتدا زمین را با عملیات شخم سطحی از علفهای هرز پاک کرده و سپس، در جهت شیب اصلی زمین اقدام به تسطیح زمین کرد. یادآور می‌گردد در عملیات زراعی مناطق خشک که بارندگی آن کمتر از ۲۵۰ میلیمتر است نیاز به هیچگونه کود شیمیایی نبوده و بذر آنغوزه اغلب، در خاک‌های با حاصلخیزی کم به خوبی مستقر می‌گردد. پس از تمیز کر دن بستر کاشت از علفهای هرز، باید با ایجاد جویهای کوچک به عرض ۱۵ سانتیمتر و به عمق ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر در جهت عمود بر شیب زمین، اقدام به احداث فارو کرد. معمولاً فواصل فاروها از یکدیگر، یک متر می‌باشد تا بتوان با حرکت در بین ردیفهای کاشت نهالها را مدیریت نمود.
۲- مرحله کاشت
مطالعات مزرعهای نشان می‌دهد، بهترین زمان کاشت آنغوزه اواسط آذر تا اواسط دی ماه می‌باشد. هر چند در برخی مناطق، عملیات کاشت، تا اول بهمن می‌تواند به تعویق افتد؛ ولی بهتر است کاشت بذر در دیماه انجام پذیرد تا در صورت حادث شدن بارندگیهای پاییزه و زمستانه، بذرهای کشت شده از رطوبت موجود در خاک بهره مند گردند.
در زراعت آنغوزه، معمولاً کاشت به صورت ردیفی و در داخل بستر فارو (جوی) صورت می‌گیرد. تحقیقات نشان داده است که افزایش فاصله کاشت بیش از ۵۰ سانتیمتر تأثیری بر مقدار صمغ موجود در ریشه گیاه آنغوزه نداشته؛ ولی بر سطح تاج پوشش گیاه تأثیر مثبت دارد. برای داشتن یک کاشت اقتصادی، معمولاً فواصل کاشت بذر، در طول ردیفهای کاشت، بهتر است از ۵۰ سانتیمتر کمتر نباشد و همچنین، فاصله بین ردیفهای کاشت نباید از یک متر بیشتر باشد.
معمولاً عمق کاشت بذر آنغوزه بسته به بافت خاک بین سه تا پنج سانتیمتر متغیر می‌باشد. هر چه بافت خاک سنگینتر باشد عمق کاشت کمتر و هرچه بافت خاک سبکتر باشد عمق خاک بیشتر در نظر گرفته می‌شود. همچنین برای افزایش شانس جوانه زنی در هر چاله حدقل سه تا پنج، بذر کشت می‌گردد که پس از ظهور جوانه ها اقدام به تُنک کردن آن‌ها می‌گردد. عملیات کاشت می‌تواند به صورت دستی یا با ماشین بذرکار انجام گیرد.
۳- مرحله داشت
آنغوزه گیاهی است که بسته به شرایط اقلیمی ۱۰ تا ۱۲ سال زمان می‌برد تا به بذر بنشیند. از آنجایی که ریشه این گیاه باریک و مستقیم می‌باشد؛ از این رو بر خلاف گیاه کندل که ریشه آن طی سه سال پس از کاشت بذر، آماده بهره برداری می‌گردد، حداقل به پنج سال زمان نیاز دارد تا ریشه آن ضخیم شده و آماده تیغزنی گردد. در همین خصوص بهتر است طی سه سال اول بعد از کاشت در اواخر ماه‌های فروردین، آر دیبهشت و خرداد اقدام به حذف علف‌های هرز به روش مکانیکی کرد و توسط نیروی کارگری علف هرز داخل شیارهای کاشت و بین ردیفهای کاشت را جهت جلوگیری از بروز رقابت حذف کرد. همچنین ترمیم مسیر جوی‌های کاشت جهت ذخیره بهتر نزولات آسمانی برای رشد بهتر آنغوزه مؤثر می‌باشد. نکته دیگری که باید در نظر گرفته شود، عدم جمعآوری برگهای خشک شده گیاه آنغوزه در پایان سال زراعی می‌باشد؛ زیرا به جا گذاشتن بقایای گیاهی موجب افزایش ماده آلی خاک و نیز جلوگیری از فرسایش بادی و آبی مزرعه شده و به حفظ رطوبت خاک کمک می‌کند.

۴- مرحله برداشت
برداشت آنغوزه معمولاً پنج سال بعد از کاشت انجام می‌گیرد. هرچه سن گیاه از پنج سال بیشتر باشد به دلیل قطور شدن ریشه گیاه صمغ بیشتری به دست خواهد شد. برای برداشت صمغ، ابتدا باید اجازه داد تا کلیه مواد مؤثر ه موجود در برگهای گیاه وارد ریشه شود که معمولاً، عمل، در پایان فصل رشد که زمان آن بسته به شرایط اقلیمی منطقه کاشت متفاوت می‌باشد رخ می‌دهد. بهترین نشانه برای شناخت انتقال صمغ از برگها به ریشه، خشک شدن کامل برگهای قاعدهای گیاه می‌باشد که نشانه آن، انفصال دمبرگ از منطقه یقه (محل اتصال دمبرگ به بخش فوقانی ریشه) می‌باشد. هر چند در اقالیم مختلف ایران، زمان خشک شدن برگها یکسان نمی‌باشد؛ ولی معمولاً خشک شدن برگها از اواسط اردیبهشت به تدریج شروع شده و در اغلب مناطق تا پایان خرداد، کل برگهای گیاه خشک می‌شود.
پس از خشک شدن برگها مرحله تیغ زنی و استحصال صمغ به روش تیغزنی از ریشه گیاه آنغوزه آغاز می‌گردد. روش تیغ زنی بسیار مهم بوده و چنانچه نکات فنی در آن رعایت نشود منجر به مرگ گیاه می‌گردد. در همین خصوص، می‌توان به برش عرضی ریشه اشاره کرد که اغلب در مراتعی که رویشگاه طبیعی این گیاه بوده، اجرا می‌شود. در روش عرضی که توسط افراد سودجو و ناآگاه، صورت می‌گیرد، پس از کنار زدن خاک اطراف ریشه، با قطع بخش فوقانی ریشه به ضخامت ۱ تا ۲ سانتیمتر، جوانه رویشی انتهای یقه قطع شده و همگام با برداشت صمغ، گیاه می‌میرد. این روش، به (کفبری ریشه) نیز معروف است.

میزان سرمایه مورد نیاز جهت تولید آنغوزه در شرایط دیم

بودجه: کمتر از ۱۰۰ میلیون تومان
نام محصول: آنغوزه
ظرفیت تولید سالیانه: ۸۰۰ کیلوگرم
مساحت زمین مورد نیاز جهت تولید آنغوزه در شرایط دیم: ۱۰۰۰۰ متر مربع
نرخ برابری دلار: ۱۴۰۰۰۰ ریال
طول دوره ساخت: ۱ سال
سرمایه ثابت: ۱۲۹ میلیون ریال
سرمایه در گردش: ۳۶۰ میلیون ریال
سرمایه کل: ۴۸۹ میلیون ریال