چرا تولید گوشت قرمز و پرواربندی گوسفند توجیه دارد؟

بر اساس آمارهای رسمی بین‌المللی، جمعیت انسانهای روی زمین هم‌اکنون در آستانه ۷.۵ میلیارد نفر قرار دارد.

آمار کل جمعیت جهان در حال حاضر

در پی بهبود وضعیت معیشت و بهداشت، از حدود دو تا سه سده گذشته، جمعیت جهان به‌صورت فزاینده‌ای رو به تزاید گذاشت، چنان که این جمعیت تنها طی ۶ دهه، از ۲.۷ میلیارد در سال ۱۹۵۵ میلادی به ۷.۵ میلیارد، در حال حاضر رسید.

گراف | جمعیت جهان در گذر تاریخ

آمارها نشان می‌دهد در سالهای اخیر سالانه حدود ۸۳ میلیون نفر به جمعیت جهان افزوده شده است. با این روند پیش‌بینی می‌شود تعداد ساکنان زمین در سال ۲۰۲۳ از مرز ۸ میلیارد و در سال ۲۰۵۶ از مرز ۱۰ میلیارد نفر عبور کند.

جدول | پیش‌بینی رشد جمعیت در سالهای آینده

از سال ۱۹۵۵ تاکنون سرانه سرزمینهای در اختیار انسان، به‌شدت کاهش یافته و تراکم انسانهای روی زمین از ۲۱ نفر به حدود ۶۰ نفر بر هر کیلومتر مربع رسیده است. این عدد تا سال ۲۰۵۰ به ۷۵۵ نفر بر هر کیلومتر مربع بالغ خواهد شد. از سوی دیگر تغییرات اقلیمی، کاهش سریع سطح جنگلها، افزایش گازهای گلخانه‌ای، گرمتر شدن زمین، آب شدن یخچالهای  طبیعی، بالا رفتن سطح آب دریاهای آزاد، افزایش مصرف محصولات کشاورزی، افت بارشها و سطح آبهای زیرزمینی و در نتیجه تحلیل رفتن منابع طبیعی تأمین آب شیرین، همه و همه لزوم برنامه‌ریزی روزافزون برای تأمین نیازهای اساسی مردم روی زمین را گوشزد می‌کند. گرچه تمرکز انسانها در همه جای کره خاکی یکسان نیست، اما آهنگ سریع رشد جمعیت و محدودیت منابع زمین سبب شده چرخه حیات نیازمند مدیریت هوشمندتری باشد.

نقشه | تراکم و پراکندگی جمعیت در جهان

ازسوی دیگر  دیگر متأسفانه فقدان مدیریت صحیح منابع و نگاه اقتصادمحور و منفعت‌طلبانه تمدن مغرب‌زمین، سبب شده هم‌اکنون از هر ۱۰ نفر انسان روی زمین، بیش از یک نفر در گرسنگی مطلق به سر برد. آمار گرسنگان زمین هم‌اکنون ۸۰۰ میلیون نفر است که از این میزان ۵۲۵ میلیون نفر در آسیا، ۲۱۴ میلیون در افریقا، ۳۷ میلیون نفر در امریکای لاتین و ۲۴ میلیون نفر در سایر نقاط جهان ساکن هستند.

* جایگاه ایران در جمعیت جهان

در حال حاضر ایران با جمعیت بالغ بر ۸۰.۷ میلیون نفر، معادل ۱.۰۷ درصد از جمعیت دنیا را به خود اختصاص داده و هفدهمین کشور پرجمعیت دنیا به شمار می‌رود. گرچه منابع و ذخایر خدادادی ایران در بسیاری از موارد، بیشتر از متوسط دنیاست، اما مدیریت منابع در ایران نیز مانند سایر نقاط جهان یک ضرورت به شمار می‌رود.

جدول | ایران، هفدهمین کشور پرجمعیت دنیا

* افزایش تولید گوشت قرمز، به‌عنوان یک ضرورت

با درنظر گرفتن مؤلفه‌های جمعیتی فوق‌الذکر و با توجه به رشد اقتصادی طبقه متوسط در کشورهای کمتر پیشرفته، برای مثال در هند – که زنجیره غذایی خود را با مصرف بیشتر گوشت، شیر، تخم‌مرغ و … تطبیق می‌دهند – تأمین سالانه ۲.۴ میلیون تن گوشت بیشتر نسبت به مصرف کنونی ضروری خواهد بود. این به معنی افزایش سالانه حدود ۱۲۰ میلیون رأس گوسفند یا ۱۰ میلیون رأس گاو بیشتر است. اما با توجه به محدودیت منابع، لازم است به‌جای افزایش افقی و حجمی گله‌ها و دامها، سیاستهایی برای افزایش تولید عمودی و بهره‌وری تولید اعمال شود. این امر نیازمند بررسیهای بیشتر و استفاده از ظرفیتهای حداکثری است. در این مسیر بهره‌گیری از تکنولوژیهای موجود در این حرفه – مانند دامهای پرتولید و روشهای استحصال علوفه با روشهای صنعتی – راهگشا خواهد بود.

* تحلیل شرایط تولید گوشت قرمز و شیر در ایران

آخرین آمارهای منتشر شده توسط وزارت جهادکشاورزی مربوط به سال ۱۳۹۴ است. جدول کلی تولید گوشت قرمز و شیر تولیدی کشور به شرح زیر است.

جدول | میزان تولید گوشت قرمز کشور در سال ۱۳۹۴ به روایت آمار وزارت جهادکشاورزی

اما آنالیز تولید گوشت قرمز و بررسی شرایط این محصول در یک دهه گذشته، اطلاعات مفیدی به‌دست می‌دهد، که ذیلاً آمده است. (تولید صنعتی شیر از دام سبک در گزارشی مجزا در همین پرونده بررسی خواهد شد.)

* آنالیز تولید گوشت قرمز کشور

مطابق آمارهای رسمی وزارت جهادکشاورزی، میزان تولید گوشت قرمز کشور از ۸۲۹ تن در سال ۸۵ در یک روند کاهشی به ۸۰۶ تن در سال ۹۴ رسیده است. در همین حال سرانه مصرف گوشت قرمز کشور نیز از ۱۲ کیلوگرم در سال ۱۳۸۱ به ۱۱.۴ کیلوگرم در سال ۱۳۹۴ کاهش یافته است. البته افزایش جمعیت ۱۲ درصدی کشور طی این مدت را نیز نباید ازنظر دور داشت. جمعیت ایران در سال ۸۵، حدود ۷۰.۵ میلیون نفر بوده که در سال ۹۴ به ۷۹ میلیون نفر رسیده است. برای بالانس ارقام فوق ذکر این نکته ضروری است که بخشی از نیاز داخلی در سالهای اخیر از کانال واردات تأمین می‌شود.
آمارها نشان می‌دهد کاهش سرانه مصرف گوشت قرمز کشور با جایگزینی مواردی همچون گوشت مرغ یا پروتئینهای گیاهی در سبد خانوار جبران شده است؛ چنان که برای مثال مصرف سرانه گوشت مرغ طی ۱۴ سال تقریباً دو برابر شده و از ۱۴.۳۳ کیلوگرم برای هر نفر در سال ۱۳۸۱ به ۲۶.۱ کیلوگرم در سال ۹۴ افزایش داشته است.

گراف | میزان تولید گوشت قرمز در سالهای ابتدایی دهه ۱۳۸۰

گذشته از این، مصرف گوشت قرمز از نوع عالی (گوسفندی) در دهه ۸۰ به سمت انواع پَست (گوساله) تغییر کرده است. برای مثال تولید گوشت دام سبک از ۴۳۶ هزار تن در سال ۸۵ به ۳۶۵ هزار تن در سال ۹۴ کاهش داشته و همچنین گوشت انواع گاو (اصیل، بومی و دورگ) از ۳۷۱ به ۴۲۷ هزار تن رسیده است. این تغییر به معنی جایگزینی حدود ۸۰ هزار تن (حدود ۱۰ درصد کل گوشت قرمز) از گوسفندی به گاوی طی ۱۰ ساله منتهی به ۱۳۹۴ است.

گراف | میزان تولید گوشت قرمز در سالهای ابتدایی دهه ۱۳۹۰

از نگاهی دیگر آمارها نشان می‌دهد واردات و صادرات دام و طیور کشور معمولاً رقمی بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار تن بوده است.

این تغییر الگوی مصرف از گوشت دام سبک به دام سنگین و مرغ، در حالی است که توصیه‌های اکید و دلایل متعددی برای مصرف گوشت دام سبک وجود دارد و الگوی مصرف گوشت، تأثیر مستقیم روی سلامت جامعه خواهد داشت. اهم این دلایل عبارتند از: سلامت و مزایای بهداشتی مصرف گوشت گرم (گوسفندی) نسبت به گوشت سرد (گوساله)، بازگشت سرمایه بسیار بالا نسبت به سایر گزینه‌ها، امکان توسعه بالا در صنایع روستایی و عشایری، توصیه‌های دینی و مذهبی برای مصرف گوشت گوسفندی، مؤلفه‌های بومی و فرهنگی مانند ذائقه، قربانی و ….

* لزوم تغییر روش تولید گوشت قرمز در دام سبک؛ از سنتی به صنعتی

در زمینه مزایا و الگوی مصرف گوشت گوسفندی نمی‌توان به آمارهای دنیا مراجعه کرد؛ چه اینکه مصرف الگوی گوشت در دنیا، به مواردی همچون گوشت خوک متکی است که در فرهنگ و مذهب مردم ایران جایی ندارد؛ اما نگاه کلی به مناطق پرورش گوسفند نشان می‌‌دهد گوشت گوسفند را می‌توان یک خوراک شرقی به حساب آورد.

نقشه | پراکندگی تولید گوشت گوسفند دنیا در سال ۲۰۱۴

پرورش گوسفند در ایران به سه بخش صنعتی، روستایی و عشایری تقسیم می‌شود. طی هزاران سال رمه‌داری مردم این سرزمین، گوشت قرمز خوراکی عمدتاً از دو روش عشایری و روستایی تأمین شده است، حتی هم‌اکنون نیز سهم واحدهای صنعتی از کل تولید گوشت گوسفندی، سهمی ناچیز است. ذیلاً معرفی کوتاهی از این سه روش ارائه خواهد شد.

عشایری

در این مدل پرورش دام، عشایر کوچنده، خوراک گوسفندان خود را با چرا در مراتع ییلاق و قشلاق تأمین می‌کنند. در این مدل، گرچه هزینه خوراک به صفر میل می کند، اما به دلایل مختلف این روش قابل توسعه نیست. تغییرات اقلیمی و اهمیت صیانت از مراتع کشور، بهره‌وری بسیار پایین این روش، و سختی کار و اقبال پایین نسلهای جدید به ادامه روش آبا و اجدادی، و نهایتاً صرفه اقتصادی پایین موجب شده این روش تولید در معرض تهدید قرار گیرد.

روستایی

در این روش هر فرد روستایی می‌تواند با نگهداری تعدادی دام کوچک، علاوه بر تأمین نیازهای اولیه خانواده به لبنیات و گوشت، مازاد تولید خود را نیز به بازار عرضه کند. در این مدل حدود ۸ ماه از سال، از خوراک مراتع استفاده شده و ۴ ماه از سال، خوراک به‌صورت دستی تأمین می‌شود. پرورش دام به این روش نیز محدودیتهای زیادی به همراه دارد و قابل توسعه نیست.

صنعتی

حدود ۸۰ درصد تولید در کشورهای صنعتی، به این روش انجام می‌شود و تنها ۲۰ درصد تولید به روشهای عشایری و روستایی تأمین می‌شود؛ این به دلیل بهره‌وری و صرفه اقتصادی بالای این روش نسبت به روشهای دیگر است. نکته قابل توجه در این روش این است که به دلیل هزینه‌های بالای خوراک و نگهداری در این روش، استفاده از نژادهای بومی ایرانی به هیچ عنوان مقرون به صرفه نیست.

جدول | خلاصه خصوصیتهای سه روش پرورش دام سبک

بیش از ۲۰۰ نژاد متفاوت گوسفند در سراسر دنیا موجود است. بسیاری از این نژادها از لحاظ تولید اقتصادی اهمیت چندانی ندارند و بیش از سه چهارم صنعت گوسفندداری دنیا، فقط به ۱۵ نژاد شناخته شده متکی است. در پرورش صنعتی گوسفند، با استفاده از نژادهای پایه قوی و بهره‌گیری از دانش در نگهداری و همچنین ژنتیک و تولیدمثل دام، تلاش می‌شود بالاترین راندمان به‌دست آید. ضرایب فنی و مؤلفه‌های مؤثر در این صنعت عبارتند از:

چندقلوزایی:

درحالی که متوسط تولیدمثل گوسفندهای عشایری بومی کشور تقریباً ۰.۷ بره در هر سال است، این امکان وجود دارد که با استفاده از نژادهای خاص در دامداری صنعتی تا سالی ۴ بره (هر زایش ۲.۵ بره) از یک میش گرفته شود.

گراف | تعداد بره در هر زایش برای نژادهای گوسفندی دنیا

افزایش وزن:

میانگین افزایش وزن نژادهای ایرانی در روشهای عشایری و روستایی حدود ۱۸۰ گرم در روز است. این در حالی است که در روش نگهداری صنعتی برخی نژادهای گوسفند اروپایی گوسفند روزانه تا ۴۰۰ گرم و در امریکا تا حدود ۵۰۰ گرم است.

گراف | افزایش وزن روزانه گوسفندهای نژادهای مختلف

ضریب تبدیل:

ضریب تبدیل خوراک به گوشت زنده دام، در دامهای نژاد بومی ایران، ۷ است؛ یعنی گوسفند نژاد ایرانی به ازای هر ۷ کیلوگرم خوراک، یک کیلو وزن می‌گیرد. این ضریب برای برخی نژادهای اروپایی و امریکایی ۳.۵ تا ۴ است.

زایش غیرفصلی:

شرایط اقلیمی ایران سبب شده نژاد دام ایرانی تنها در دو فصل زایش داشته باشد، اما بسیاری از نژادهای خارجی وجود دارد که زایش غیرفصلی دارند. این خاصیت موجب می‌شود یکی از محدودیتهای مهم این صنعت برداشته شود.

جدول | نقاط کلی ضعف و قوت نژادهای داخلی و خارجی