طرح کشت و پرورش گیاه آرتیچوک

آرتیچوک گیاهی چندساله با ساقه های محکم و دارای غده است. عمودی رشد می‎کند و به انواع تک ساقه، دارای ۲ تا ۳ ساقه یا دارای بیش از ۳ ساقه منشعب شده از غده، طبقه بندی می‌شود این گیاه از خانواده آستراسه است. منشاء این گیاه نواحی مرکزی آمریکای شمالی، شرق ایالات متحده، مکزیک و کانادا منشأ اولیه گیاه آرتیچوک ذکر شده است. در منابع دیگری گزارش شده است که آرتیچوک بومی آمریکای شمالی بودهو در منطقه ای کشت می‌شود که دریاچه های بزرگ آن را محدودکرده است. آرتیچوک برای رشد در بسیاری از مناطق جغرافیایی ازجمله اروپا و بیشتر مناطق شمال آمریکا به خوبی سازگاری پیدا کرده است. رشد فصلی آن به دلیل تحمل سرما بیش از محصولات دیگر گسترش می‌یابد و حتی ممکن است سرما سبب بهبود مزه آن شود. روش تکثیر و تولید غده‌های بالغ در این گیاه از طریق دانه، ریزوم یا غده است که حدود ۱۳۰ روز طول می‌کشد.
گیاه آرتیچوک در مناطقی با بارندگی فراوان به خوبی رشد می‌کند و آبیاری گیاهان کشت شده، به ویژه در زمان تشکیل غده، مفید است. این گیاه به وفور در مناطق مرطوب مثل رودخانه و جویبارها، چمنزارها و نواحی باتلاقی، همانند رشد آن در مزارع کشاورزی و باغ ها، به طور خودرو دیده می‌شود.
گیاه مذکور قابلیت رشد در طیف گستردهای از شرایط آبو هوایی را در تمام فصول سال دارد، اگرچه بهره وری زراعی آن در مناطق مختلف تا حد زیادی متفاوت است. از ویژگی های جالب این گیاه تولید غده، دایٔمی بودن (به دلیل رویش مجدد هرساله از غده)، رشدزیاد (تا ارتفاع بیش از ۳متر)، ترکیب شیمیایی مناسب و عملکرد تولید زیاد بیوماس رویشی (توده هوایی) و غده است.
از دیگر ویژگی های مهم آن می توان به مقاومت به خشکی و شوری (قادر به رشد در مناطق خشک و مناطق حاشیه ای و ساحلی)، مقاومت در برابر سرما و سازگاری خوب با روزهای طولانی خنک، رشد در خاک های ضعیف و قلیایی، مقاومت در مقابل بیماری ها و علف های هرز اشاره کرد.
این گیاه در اغلب خاک ها قادر به رشد است؛ نیازکودی آن حداقل ممکن است؛ گیاهی مناسب برای کشت در خاک های شنی ضعیف وخشک است و میتوان آن رابه عنوان محافظ و گیاه جایگزین برای کاهش فرسایش خاک به کار برد.
آرتیچوک توانایی رشد مجدد خوبی دارد و در صورت تأمین آب کافی میتوان آن را ۳ تا ۴ چین در سال برداشت کرد. باتوجه به امکان چین برداری (داشتن چند برداشت درسال)، در مقایسه با ذرت ممکن است قابلیت تولید علوفه بیش تری داشته باشد .
به علت توان تولید محصول زیاد و ترکیب شیمیایی ارزشمند، کشت آن برای تغذیه دام مناسب است و توان افزایش بهره وری دام پروری را داراست. باتوجه به عملکرد کمی و کیفی بخشهای رویشی آرتیچوک به عنوان منبعی ارزشمند در تغذیه دام و سازگاری این گیاه با شرایط سخت محیطی، به ویژه مناطق کم آب با خاک فقیر، معرفی آن به عنوان منبع علوفه ای جدید در تغذیه دام های نشخوارکننده در کشور اهمیت دارد.
پیش از این، آرتیچوک به عنوان علف هرز مطرح بوده است، اما قابلیت استفاده به عنوان محصول زراعی رادارد. قبل از رسیدن مهاجران اروپایی، چندین قبیله در آمریکای شمالی از آرتیچوک به عنوان غذا استفاده میکردند.
این گیاه در ابتدا برای تولید غده کشت می شده و به صورت خام یا برای پخت آش مصرف می شده است. گیاه مذکور به سرعت از اروپا وارد خاورمیانه شده و در سرتاسر آن گسترش یافته است.
در آمریکا، گیاه مذکور غالباً به عنوان گیاه مرتعی و محصول علوفه ای استفاده می شود. آرتیچوک در طول دوران کمبود غذا، به ویژه مواقع جنگ، بیشتر توجه پژوهشگران و کشاورزان را به خود جلب کرده است؛ زیرا محصولی چندمنظوره است که به عنوان سبزی، گیاه دارویی، گیاه علوفه ای و منبعی برای سوخت زیستی (نوعی سوخت که از منابع زیست توده (بیومس) به وجود می آید) مطرح است.
همچنین، منبع خوب اینولین (کربوهیدرات اصلی آرتیچوک) برای تغذیه انسانو مصارف صنعتی است. در هر حال، آرتیچوک در اکثر نقاط دنیا و در درجه حرارت های مختلف دارای قابلیت رشد است.

پراکندگی

آرتیچوک برای رشد در بسیاری از مناطق جغرافیایی ازجمله اروپا و بیش تر مناطق شمال آمریکا به خوبی سازگاری پیدا کرده است. رشد فصلی آن به دلیل تحمل سرما بیش از محصولات دیگر گسترش می یابد و حتی ممکن است سرما سبب بهبود مزه آن شود. روش تکثیر و تولید غده های بالغ در این گیاه از طریق دانه، ریزوم یا غده است که حدود ۱۳۰ روز به طول می انجامد
رشد این گیاه در مناطق شمالی آمریکا بهتر از مناطق جنوبی است و به طور موفقیت آمیزی در آلاسکا و کشورهای شمالی اروپا رشدمی کند. این گیاه در مناطقی با بارندگی فراوان به خوبی رشد می کند و آبیاری گیاهان کشت شده، به ویژه در زمان تشکیل غده، مفید است. این گیاه به وفور در مناطق مرطوب مثل رودخانه و جویبارها، چمنزارها و نواحی باتلاقی، همانند رشد آن در مزارع کشاورزی و باغ ها، به طور خودرو یافت می شود.
آرتیچوک گیاهی چندساله با ساقه های محکم، خشبی و دارای غده است . عمودی رشد میکند و به انواع تکساقه، دارای ۲ تا ۳ساقه یا دارای بیش از ۳ساقه منشعب شده از غده، طبقه بندی میشود.
از نظر تیپ، دو نوع شاخه دار و بدون شاخه با برگهای پهن وجود دارد که ممکن است به ساقه اصلی یا شاخه های جانبی متصل باشد (شکلهای ۷و۸و۹). نسبت مناسب بخشهای هوایی سبب شده است که به آرتیچوک به عنوان محصولی با اهمیت در تغذیه دام توجه شود.
گلهای کوچک زردرنگ درخشندهای در نقاط انتهایی ساقه و شاخه ظاهر می شود. گل ها ممکن است دانه های سخت کوچکی تولید کنند که معمولاً خیلی ناچیز است . برگ و ساقه و گل تا حد زیادی مشابه آفتابگردان است، ولی ساقه نازک تر و گل های آن خیلی کوچک ترند. ساقه ها در ابتدا شاداب و پرآب هستند، اما با افزایش سن چوبی میشوند.
ساقه از نظر طول به سه دسته بلند (بیش از ۳متر)، متوسط (۲ تا ۳ متر)و کوتاه (کم تر از ۲ متر) طبقه بندی می شود. بیش تر کلونی های این گیاه در طبقه ۱/۵ تا ۲ متر است، ولی ارتفاع گیاه ۳ تا ۴ متر نیز گزارش شده است

کاشت گیاه آرتیچوک

آماده کردن زمین

آرتیچوک در اغلب خاک ها قادر به رشد است و به دلیل مقاوم بودن غده آرتیچوک و قدرت بالای رشد آن در زمان کاشت، آماده کردن زمین در موقع کاشت برای رشد آن کافی است و نیازی به تهیه بستر در فصول قبل از کاشت نیست.
بااین حال بهتر است زمین مدنظر در اواخر پاییز سال قبل از کاشت، با عمق (۳۰سانتیمتر) شخم عمیق زده شود و در زمان کاشت، یعنی فروردین سال بعد، دیسک زده شده و در صورت نیاز با ادوات مناسب تسطیح شود. پس از تسطیح، زمین به صورت جوی و پشته برای کاشت غده آماده می شود و در صورت استفاده از ردیف کار نیازی به جوی و پشته کردن نیست.

روش کاشت

روش کاشت غده های آرتیچوک همانند سیب زمینی انجام میشود. برای این منظور در مزارع کوچک می توان با دست غده ها را کاشت، ولی در مزارع بزرگ از ادوات کاشت مکانیزه سیب زمینی مثل ردیف کار استفاده می شود.

تراکم غده ها

باتوجه به هدف تولید (علوفه یا غده) تراکم کاشت متفاوت است. برای تولید علوفه توصیه می شود غده ها با تراکم بیش تری کاشته شوند. برای این منظور باتوجه به ادوات کشاورزی موجود، فاصله غده ها در روی پشته ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر و فاصله ردیف ها از هم (فاصله بین دو پشته) ۵۰ تا ۷۵ سانتی متر در نظر گرفته می شود. بنابراین در هر هکتار زمین حدود ۶۰ تا ۷۰ هزار غده مورد نیاز است.

زمان کاشت

زمان کاشت غده های آرتیچوک در اکثر مناطق کشور باتوجه به شرایط آبوهوایی هر منطقه، از نیمه دوم اسفند تا پایان نیمه اول اردیبهشت ماه متفاوت است. برای مثال در کرج نیمه اول فروردین مناسبترین زمان برای کاشت غده های این علوفه است.

داشت گیاه آرتیچوک

خاک و نیاز کودی

آرتیچوک در اغلب خاک ها قادر به رشد بوده و نیاز کودی آن حداقل ممکن است و در خاک های نسبتا نامرغوب بهتر از سایر محصولات رشد می کند. بنابراین، آرتیچوک محصول مناسبی در زمینهای حاشیه ای، به ویژه مناطق خشک با خاک های فقیر است.
علاوه بر آن، سیستم ریشه فیبری آن کمک میکند تا خاک های شخم نخورده را بشکند (شکل ۱۵). با این حال برای تولید حداکثر محصول تجاری، خاک مناسب و سطوح بهتری از کود مورد نیاز است.
مناسبترین خاک برای حداکثر رشد همه ارقام،خاک های لومی شنی،لومی سبک وخاکهایی که در مسیر انتهایی رودخانه قراردارندیا خاکهای آبرفتی است و بیش ترین محصول غده در خاک های سبک شنی حاصلخیز به دست می آید. این گیاه به خاک های با pH های متفاوت سازگار است و pH ۴/۵ تا ۸/۲ برای آن مناسب است.

نیاز آبی

آرتیچوک در برابر خشکی و تنش آبی نسبتاً مقاوم است. در مقایسه با بسیاری از گیاهان در برابر خشکسالی مقاوم تر است. هرچند زیستگاه بومی آرتیچوک نواحی خشک نیست، اما مقاومت آن به تنش آبی از این حقیقت منشأ گرفته که قادر است در نواحی نیمه خشک، بدون آبیاری، به آسانی رشدکند.
مدت و مقدار آبیاری به میزان بارندگی، تراکم کاشت غده، حاصلخیزی خاک، نوع خاک و عوامل دیگر بستگی دارد. در آلمان در طول یک فصل، در مجموع هشت بار آبیاری مقدار ۱۴۷/۵ لیتر آب در یک مترمربع مصرف شد. در کرج، با روش آبیاری غرقابی با فاصله هر دو هفته یکبار، برای تولید هر کیلوگرم ماده خشک ۷۰۰ لیتر آب مصرف شد .

مقاومت به شوری

از دیگر ویژگی های آرتیچوک مقاومت در برابر شوری است. مقاومت در برابر شوری آن در حد متوسط است و تنوع ژنتیکی در مقاومت به شوری وجود دارد. بنابراین، می تواند با اطمینان در زمین های تحت اثر شوری با ۲۵ تا ۵۰ درصد آبیاری با آب دریا رشد یابد.

دمای مورد نیاز

بیش تر ارقام آرتیچوک در طول فصل رشد حداقل ۱۲۵ روزه، به طور متوسط به دمای سالیانه بین ۶ تا ۱۶ درجه سانتی گراد نیازدارند. تحمل آرتیچوک در مقابل سرما نسبت به ذرت و محصولات دیگر بیش تر است.
حرارت مورد نیاز برای شروع جوانه زدن و توسعه غده های کاشته شده در خاک حداقل ۶/۷ درجه سانتی گراد است، ولی در عین حال غده ها در دمای پایین تر از ۵ درجه سانتی گراد نیز می توانند جوانه بزنند و ریشه تولید کنند.
مقاومت برگ و ساقه آرتیچوک در مقابل سرمازدگی کم تر از غده هاست، بنابراین لازم است قبل از شروع فصل سرما، بخش هوایی برای استفاده غذایی دام یا موارد دیگر برداشت شود.

آفات و بیماری ها

این گیاه در برابر بیماری ها و آفات و علف های هرز مقاوم استو تنش آبی را به خوبی تحمل میکند. شته و دیگر جوندگان برگ حداقل خسارت را بر آن دارند و به دلیل قدرتمندی گیاه اثری بر تولید محصول ندارند.
این مقاومت در مقابل آفات باعث شده است که آرتیچوک محصولی مطلوب به عنوان جایگزین تناوبی برای چغندر قند در مزارع آلوده به نماتدها باشد. پژمردگی قارچ اسکلورتینیا شایع ترین بیماری این گیاه است، که البته در برخی گیاهان به صورت انفرادی یا در بخش هایی از یک گیاه مشاهده می شود و حالت اپیدمی ندارد.
سایر بیماریهایی که ممکن است در این گیاه مشاهده شود، زنگ، لکه برگی، کپک پرزدار و عفونت قارچ است.

برداشت گیاه آرتیچوک

زمان برداشت

مناسبترین زمان برداشت علوفه زمانی است که ساقه ها سبز و آبدار باشند و ارتفاع گیاه در حد یک متر باشد
بنابراین، چنانچه غده ها در نیمه اول فروردین کاشته شوند، اولین برداشت با فاصله دو ماه بعد یعنی اواسط خردادماه انجام میشود و چین های بعدی به همین ترتیب با فاصله هر دو ماه یک بار، برداشت خواهد شد که در مجموع در مناطق سردسیر تعداد سه چین و در مناطق گرم تر تعداد چهار چین علوفه قابل برداشت است.
مناسب ترین زمان برداشت بخش هوایی آرتیچوک برای تولید پروتیٔین، در مینسوتا ماه سپتامبر (شهریور) است. با این حال عملکرد غده ها در ابتدای این فصل نسبتاً ضعیف است.
در زمان مناسب برداشت بخش هوایی، درست قبل از گلدهی، غده ها فقط حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد عملکرد خود را تولید می کنند. چنانچه هر دو بخش گیاه به عنوان خوراک دام استفاده شود، پیشنهاد می شود محصول در انتهای فصل درو شود.
در این زمان، بخشی از ماده خشک شاخو برگها کاهش می یابد و غده ها راحت تر قابل برداشت هستند. بعد از گل دهی، درصد پروتیٔین علوفه کاهش یافته، درصورتی که
مقدار لیگنین افزایش می یابد.

روش برداشت

برداشت علوفه با روشهای دستی (با استفاده از داس) و مکانیزه (با استفاده از ماشین آلات و ادوات کشاورزی مثل موور و چاپر) انجام میگیرد.
در روش دستی برداشت مشابه محصولات علوفه ای مثل یونجه و شبدر است و در روش مکانیزه هم قابلیت چاپرکردن برای تهیه سیلاژ وجود دارد و هم قابلیت دروکردن با موور برای تهیه علوفه خشک میسر است.

تولید علوفه

آرتیچوک گیاهی است که علوفه زیادی در واحد سطح تولید میکند و باتوجه به اینکه در هر شرایط آب وهوایی و خاک های مختلف رشد می کند، اهمیت زیادی در تولید علوفه دارد (شکل ۲۰).
در کل، رقم هایی که علوفه سبز زیادی تولید می کنند، بیش تر به عنوان خوراک دام مورد توجه هستند. باتوجه به شرایط، تولید توده هوایی در فصل تابستان ۱۵ تا ۵۰ تن و در فصل پاییز ۲۰ تا ۵۰ تن در هکتار گزارش شده است.
طبق مطالعات صورت گرفته، تولید علوفه سبز آن تا ۱۰۰ تن در هکتار نیز گزارش شده است. در روسیه عملکرد هیبرید آرتیچوک-آفتابگردان برای علوفه تر و ماده خشک به ترتیب ۸۰/۵ و ۲۳/۲ تن در هکتار بوده است که این مقدار رقم بالایی را نشان می دهد.
در بررسی عملکرد محصول آرتیچوک در جنوب غربی اسکاتلند که از مناطق سردسیر است، تولید ماده خشک حاصل از بخش هوایی این گیاه تحت شرایط ضعیف مدیریتی زراعت، بیش از ۳۰ تن در هکتار گزارش شده است.
در ایران (کرج) تولید علوفه تر در زمان شروع گل دهی (یک بار برداشت در طول رشد) ۶۴ تن بوده که از این مقدار ۱۹ تن ماده خشک به دست آمده است (شکل ۲۱). چنانچه سه چین در سال از آن برداشت شود، مقدار علوفه تولیدی ۱۲۰ تا ۱۵۰ تن در هکتار است.
استفاده از کود و افزایش تراکم کاشت سبب تولید بیشتر میشود. گیاه توانایی رشد مجدد خوبی دارد و در صورت تأمین آب کافی میتوان ۳ تا ۴ چین از آن در هر سال برداشت کرد. مزیت این گیاه نسبت به سایر علوفه ها این است که در خاکهایی که گیاهان علوفه ای مشکل رشد دارند، راحت تر رشد و نمو می کند.

ارزش علوفه ای آرتیچوک

آرتیچوک از اواسط قرن شانزدهم به عنوان علوفه و خوراک دام های اهلی، به ویژه در اروپا، استفاده شده است. برای مثال در سال ۱۹۲۰ در کشور فرانسه همه محصول تولیدی علوفه (۲,۷۵۰,۰۰۰ تن) را گاو، گوسفند، خوک و اسب استفاده کردند.
تمام بخش های گیاه به عنوان خوراک دام استفاده می شوند. بعد از برداشت، قسمت های هوایی به عنوان علوفه یا به منظور دیگر مورد استفاده قرار میگیرند (شکل ۲۲) و غده ها یا در زمین باقی می مانند یا به عنوان خوراک دام از زمین خارج می شوند.
به دلیل اینکه بخش هوایی گیاه هرساله از غده های باقی مانده در زمین رشد میکند، می تواند به عنوان علوفه چند ساله یا پایدار در نظر گرفته شود. با اینکه همه قسمت های هوایی گیاه به عنوان خوراک دام استفاه می شوند، برگ ها و ساقه ها از نظر مقدار مواد مغذی و مواد معدنی باهم تفاوت دارند.
برگها مقدار بیش تری پروتیٔین نسبت به ساقه ها دارند، درحالی که ساقه ها مقدار کربوهیدرات بیش تری نسبت به برگ ها دارند. بنابراین به طور کلی از نظر تغذیه دام، برگ ها با ارزش تر از ساقه ها هستند.
برگها منبع خوب علوفه دامی از نظر پروتیٔین به ویژه اسیدآمینه های لیزین و متیونین است و در مقایسه با سایر علوفه ها از نظر این دو اسیدآمینه غنی تر است. پروتیٔین برگ ها بر اساس ماده خشک می تواند تا ۲۰ درصد مجموع بخش هوایی را تشکیل دهند، درحالی که ۵ تا ۶ درصد آن اسیدآمینه ضروری لیزین است.
سطح لیگنین به طور کلی در ساقه ها بیشتر از برگ هاست. مقدار خاکستر و مواد معدنی کم مصرف برگها بیشتر از ساقه هاست، درحالیکه میزان فیبر ساقه ها تمایل به بیشتر بودن نسبت به فیبر برگها دارد. با نزدیک شدن زمان بلوغ گیاه سطوح پروتیٔین برگ ها کاهش می یابد و چنانچه در برداشت تأخیرصورت گیرد، سطح پروتیٔین خام برگها برای تغذیه دام کاهش مییابد.

مصرف علوفه آرتیچوک در تغذیه دام

با اینکه همه بخش های هوایی گیاه در تغذیه دام استفاده می شود، ولی برگ ها و ساقه ها از نظر مقدار مواد مغذی و عناصر معدنی باهم تفاوت دارند. غلظت پروتیٔین برگ بیش تر از ساقه است، درحالی که ساقه کربوهیدرات بیش تری در مقایسه با برگ دارد. بنابراین، برگها برای تغذیه دام با ارزشتر از ساقه ها هستند.
مخلوط غده و توده هوایی را می توان به عنوان جیره غذایی دام مورد استفاده قرارداد. بخش هوایی آرتیچوک را میتوان به صورت سیلو شده یا تازه مصرف کرد.
ارزش تغذیه ای آن برای نشخوارکنندگان مشابه علف خشک گراسها، اما با غلظت پروتیٔین کمتر بوده است. ارزش غذایی علوفه آرتیچوک قابل مقایسه با کلزا و بیشتر از سیلاژ آفتابگردان است.
در این مورد، بزرگترین مزیت آرتیچوک قابلیت رشد به عنوان نوعی علوفه دایٔمی با رشد ۴ یا ۵ ساله و هزینه کاشت کم و تولید زیاد است. همچنین، دایٔمی بودن آن مزیتی است که باعث میشود مانند گیاهان یکساله هر سال تحت اثر شرایط منفی ابتدای بهار قرار نگیرد.
از توده هوایی آرتیچوک به صورت تازه، خشک یاسیلو شده می توان در تغذیه گاو، گوسفند و بز استفاده کرد.
ش تهیه علوفه خشک به این ترتیب است که پس از برداشت (دروکردن) علوفه از مزرعه با روش دستی (استفاده از داس) یا استفاده از ادوات کشاورزی مثل موور، آن را به مدت ۴۸ ساعت در مزرعه نگهداری می کنند و سپس با رطوبت ۱۵ تا ۱۸/۵ درصد به محل انبار نگهداری علوفه منتقل میشود.
علوفه خشک شده با دستگاه علوفه خردکن خرد می شود و مورد استفاده دام قرار میگیرد. هرچند غلظت پروتیٔین خام و گوارش پذیری علف آرتیچوک در حد یونجه است، اما به علت مشخصات فیزیکی مانند وجود سیخکها و پرزها برای بره های در حال چرا خوش خوراک نیست.
بااین حال تمایل بیش تری به مصرف آن به صورت سیلوشده وجود داشته است. در بیش تر موارد، کیفیت علوفه آرتیچوک در طبقه مواد خشبی با کیفیت زیاد اما کم خوش خوراک قرار داده شده، و در حد کاه ذرت در نظر گرفته شده است.
برخی پژوهشگران دیگر نیز بیان کرده اند که علوفه را باید به صورت تازه یا در صورت ضرورت به شکل سیلوشده به مصرف دام رسانید که می تواند از نظر میزان تولید و مواد مغذی موجود در آن، خوراک مناسب برای دام و در حد علوفه های باکیفیت خوب باشد.

نتیجه گیری

باتوجه به مطالب ذکرشده می توان نتیجه گرفت که بخش هوایی آرتیچوک از نظر عملکرد تولید علوفه درخور توجه بوده و این گیاه استعداد تولید محصول علوفه ای را داراست و می تواند به عنوان نوعی علوفه با کیفیت خوب در تغذیه دام استفاده شود.
میزان پروتیٔین قابلت وجه، غنی بودن از عناصر معدنی به ویژه کلسیم، پایین بودن میزان نسبی الیاف و گوارش پذیری نسبتاً بالا نشانه هایی از کیفیت خوب این علوفه است.

خلاصه بررسی فنی، مالی و بازار طرح کشت و پرورش گیاه آرتیچوک

ظرفیت تولید سالیانه : ۵۰۰۰ قطعه
نرخ برابری دلار : ۲۳۰۰۰ تومان
مساحت زمین موردنیاز : ۳۵۰۰ مترمربع
زیربنای کل : ۱۵۰۰ مترمربع
تعداد نیروی انسانی مورد نیاز : ۵ نفر
میزان سرمایه گذاری ثابت : ۱.۵ میلیارد تومان
نرخ بازده داخلی : ۳۵ درصد

درصورت تمایل به این مطلب امتیاز دهید: