طرح تولید غیرمتمرکز فرش دستباف

صنعت فرش ایران با قدمتی هزاران ساله به عنوان میراثی ماندگار و هنری با سرپنجه قالی بافان ایرانی در دنیا هنرنمایی می کند و اگرچه چندسالی ورود رقبای تازه به دوران رسیده بازارهای جهانی، نفسهای آن را به شماره انداخت اما هنوز سوسوی امیدی در پیچ و خم جاده نه چندان هموار صادرات فرش دستباف ایران به چشم می خورد. قالی ایرانی از دیرباز معروف و مورد استفاده بوده. گزنفون تاریخ‌نگار یونانی در کتاب سیرت کوروش می‌نویسد: «ایرانیان برای این‌که بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود می‌گسترند.» سالنامهٔ چینی سوئی‌سو در دورهٔ ساسانی از فرش پشمی ایران به عنوان کالای وارداتی به چین نام می‌برد. فرش معروف بهارستان در کاخ تیسفون نیز به خاطر شکوهش بازتاب گسترده‌ای در ادبیات اسلامی داشته‌است.

مشخصات کارگاه تولید غیر متمرکز فرش دستباف

کارگاههای غیرمتمرکز قالیبافی مجموعه ای است متشکل از بافندگان خانگی که تحت مدیریت واحد ، به بافت قالی اشتغال دارند .کارگاه غیرمتمرکز بافندگی به کارگاهی اطلاق می گردد که دارای شرایط ذیل می باشد :
۱ – محل فعالیت منزل مسکونی بافنده باشد .
۲ – محل استقرار دار محدوده مشخص و دارای شرایط ذیل باشد .
۳ – دارای ابزار بافندگی و دارقالی مناسب باشد .

فضا و زیرساخت های مورد نیاز

حداقل فضای مورد نیاز برای دار نمودن فرش در اندازه ۱۲متری، ۱۵ مترمربع می باشد که برای اندازه های کوچکتر ۹ و ۶ متری به نسبت به فضای کمتری نیاز می باشد. مواردی مانند روشنایی کافی، تهویه مناسب جهت پیشگیری از مشکالت ریوی بافندگان، وجود نیمکت های مناسب جهت اینکه بافنده هنگام بافت احساس ناراحتی نکند، وجود امکانات سرمایشی و گرمایشی با توجه به فصول زمستان و تابستان حداقل امکانات مورد نیاز هستند.

مدیر کارگاه غیر متمرکز:

مدیر کارگاه غیر متمرکز شخصی است حقیقی یا حقوقی که با در اختیار گذاشتن مواد اولیه و طرح و نقشه طبق قرارداد کتبی از خدمات بافندگان خانگی برای تولید فرش استفاده می نماید.
تبصره: شکل قرار داد از سوی سازمان بازرگانی استان، منطبق با عرق منطقه تنظیم خواهد شد (چهارچوب اصلی قرارداد از سوی مرکز ملی فرش به استانها ابلاغ می شود).

ویژگی های صنعت فرش دستباف ایران

از مهمترین ویژگی های صنعت فرش دستباف ایران می توان تولید انبوه و عدم نیاز به تشکیلات وسیع اداری و یا موسسات بزرگ مالی، ایجاد اشتغال و درآمد به ویژه در مناطق روستایی، عدم احتیاج به سرمایه گذاری زیاد، ایجاد اشتغال در مشاغل جنبی نظیر پشم ریسی، رنگرزی و… متکی بودن بر امکانات داخلی و منبع مهم ایجاد درآمدهای ارزی، نام برد.
صنعت قالیبافی در درون خود چندین شغل جانبی از جمله رنگرزی، چله‌کشی، نقشه‌کشی، تهیه نخ‌های کرکی و ابریشمی و فروشندگی فرش دارد. بنابراین نقش فرش در اشتغالزایی و کسب درآمد برای بافندگان غیر قابل انکار است.
صنعت فرش از لحاظ اشتغالزایی، ایجاد ارزش افزوده و تحصیل ارز نقش قابل توجهی در اقتصاد ایران دارد. این صنعت ضمن این که کمترین میزان ارزبری را دارد، کم هزینه ترین شیوه ایجاد اشتغال در کشور را نیز به خود اختصاص داده است. امروزه تعداد کثیری در این صنعت مشغول فعالیت هستند و بیشترین جمعیت شاغل در این صنعت را زنان تشکیل می دهند.

جایگاه صنعت فرش دستباف روستایی در اقتصاد مقاومتی

هنر و صنعت قالیبافی یکی از کهن ترین و برجسته ترین صنایع دستی ایرانیان به شمار می آید که در نواحی روستایی همواره در کناربخش کشاورزی یکی از مهمترین منابع تأمین درآمد مردم است. در چند دهه ی گذشته پس از انقلاب، رشد شهرنشینی، تنوع صنایع وسیاست رشد تک محصولی به تحولات گسترده اجتماعی و اقتصادی از جمله در نواحی روستایی انجامید. این شرایط رکود فعالیتهایاقتصادی صنایع روستایی بویژه صنایع دستی، در بسیاری از نواحی روستایی هم چون قالیبافی را درپی داشته است. بر این اساس؛پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه فرش دستباف روستایی در اقتصاد مقاومتی و با استفاده از داده های ثانویه و مطالعات کتابخانه ای واسنادی، سعی در نشان دادن اولویت توجه و حمایت از قالیبافی بعنوان مهمترین صنعت دستی کشور دارد. نتایج حاصل از این تحقیق نشان میدهد که فرایند تولید فرش دستباف در ایران بدلیل خصوصیات مهمی مانند بهره گیری از فناوری ساده و کم هزینه، مواد اولیه ارزان قیمت، ایجاد فرصتهای شغلی پایدار، ایجاد اشتغال جنبی و درآمد مکمل برای روستاییان، تنوع درآمدی، مشارکت دادن زنان درتولید، کاهش مهاجرت روستاییان به شهر، ارزش افزوده بالا (حدود ۶۵ %)، حفظ فرهنگ و اصالت بومی، انتقال هنر بومی و محلی و پیوندنسلها از یک مزیت نسبی برخوردار است و با توجه به تولید داخلی و عدم وابستگی به واردات فرش دستباف، می تواند از نظر اقتصادمقاومتی تداعی کننده توسعه درونزا در روستا باشد. ولی در عصر حاضر بدلیل وجود برخی مشکلات از جمله تحریمها و کاهش سهم فرش در صادرات غیرنفتی، این صنعت با رکود مواجه شده است.

بررسی وضعیت فرش دستباف ایرانی

بررسی اسناد سال‌های ۱۲۹۲ تا ۱۳۵۷ نشان می‌دهد که هرچند فرش ایرانی دارای اهمیت بالایی بوده اما در عین حال چالش‌های مختلفی را پشت‌سر گذاشته است. از جمله این چالش‌ها می‌توان به «نامرغوبی مواد اولیه و مصرف پشم‌های نامرغوب دباغی و رنگ‌های غیرثابت»، «فراهم نبودن پشم کافی و گران بودن پشم و پنبه»، «تقلب در گره قسمتی از فرش‌ها»، «عدم برخورداری کارگران از حمایت‌های اجتماعی»، «غلبه سیستم کارمزدی»، «درآمد اندک برای کارگر و سود سرشار برای تولیدکننده»، «واسطه‌گری»، «مشکلات بیمه‌ای کارگران»، «عدم رعایت بهداشت و ساختمان‌های نامناسب»، «مساعدت‌های مالی غیراصولی»، «آمارهای اشتباه درخصوص فعالان این صنعت»، «بی‌دقتی بافندگان در ایجاد نقشه‌های جالب‌توجه»، «فراوانی نقشه‌های قدیمی»، «استعمال رنگ‌های زننده مخصوصا قرمز و سرمه‌ای»، «سستی بافت»، «حذف کردن ریشه»، «بلندی کرک‌فرش»، «سوءاستفاده تجار از مجوز صادرات فرش»، «حمایت کشورهای خارجی از مصنوعات داخلی خود»، «تبدیل کارخانه‌های پارچه‌بافی سابق ایران به کارخانه‌های تهیه فرش و ترویج فرش‌های ماشینی»، «افزایش هزینه تولید»، «فقدان تشکیلات لازم جهت فروش در خارج» و «عدم توجه بازرگانان صادرکننده به منافع معنوی صنعت و تعهدات ارزی خود» اشاره کرد.
در مقابل چالش‌های مذکور، سیاست‌ها و برنامه‌هایی اتخاذ شده بود که البته تحلیل میزان عملیاتی شدن آنها نیازمند کار تفصیلی است ولی آنچه مشخص است، باوجود توجه به بنگاه‌های کوچک و متوسط از جمله فرش دستباف در اسناد برنامه‌ای در دوره پس از انقلاب اسلامی (عمدتا در دو دهه اول)، بسیاری از مشکلات مذکور تداوم یافته‌اند. یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که قوانین و مقررات متعددی پس از انقلاب به‌منظور توسعه فرش دستباف به تصویب رسیده که از مقاصد و اهداف آنها می‌توان به مواردی مانند اعطای یک میلیارد و پانصد میلیون ریال وام برای اجرای طرح ایجاد بازار موقت فرش‌دستی ایران، برخورداری صادرکنندگان فرش از تخفیف پیمان ارزی در صدور فرش، تسهیل صادرات فرش، تسهیل صدور روادید برای اتباع خارجه به‌منظور انجام معاملات فرش در ایران، جبران بخشی از خسارت‌های وارد شده به تولیدکنندگان فرش، فراهم کردن بیمه بازنشستگی، فوت و از کارافتادگی بافندگان قالی، قالیچه، گلیم و زیلو، مستثنا کردن فرش از شمول واردات ۲۹ قلم کالای مصوب در راستای حمایت از تولید داخل، حمایت از تاسیس و اداره مجتمع‌های بزرگ و متمرکز قالیبافی و بیمه‌های اجتماعی قالیبافان، بافندگان فرش و شاغلان صنایع‌دستی شناسه‌دار اشاره کرد. اهمیت فرش دستباف به‌قدری بوده است که حتی ضوابط خروج فرش همراه مسافر از کشور و نیز خروج فرش از کشور جهت شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی در قوانین دائمی تعیین تکلیف شده‌اند. باوجود این فرش دستباف، به‌ویژه فرش دستباف روستایی، رونق سابق خود را ندارد و همان‌طور که آمارها نشان داد، سهم ایران از بازارهای جهان از ۴۱ درصد در سال ۲۰۰۳ به ۳۱ درصد در سال ۲۰۱۳ کاهش یافته است.
از سوی دیگر، ارزش‌افزوده واقعی فرش دستباف ایران (به قیمت ثابت ۱۳۹۰) در دوره ۱۳۹۱-۱۳۸۳ کاهش حدود ۶۰ درصدی را تجربه کرده و از ۵۳/ ۱۲۲ میلیارد ریال در سال ۱۳۸۳ به ۵۱/ ۴۹ میلیارد ریال در سال ۱۳۹۱ رسیده است. در حال‌حاضر به نظر می‌رسد حمایت از بافندگان و سیاست‌های ناظر بر آنها به‌خصوص در نواحی روستایی به‌شدت کاهش یافته و تمرکز حمایت‌ها بر بازرگانان قرار گرفته است.

اندازه های رایج ( قالی، قالیچه، کناره)

ابعاد رایج قالی های منطقه : ۲ * ۵/۱ – ۲۴۰ * ۷۰/۱ – ۲ * ۲ – ۵/۲ * ۲ – ۳ * ۲ – ۵/۲ * ۵/۲ – ۳ * ۵/۲ – ۵/۳ * ۵/۲ – ۳ * ۳ – ۴ * ۳ – ۵ * ۵/۳ – ۶ * ۴
ابعاد رایج قالیچه های منطقه : ۴۰/۱ * ۷۰ – ۱۲۰ * ۸۰/۵/۱ * ۱
ابعاد کناره های منطقه : ۲* ۸۰ – ۵/۲ * ۸۰ – ۳ * ۸۰ – ۵/۳ * ۸۰ – ۵ * ۸۰ و ۶ * ۸۰
ابعاد قالیچه های بلوچی ( دار زمینی ) عمدتا” کوچک پارچه تا ۳ * ۱ است.

مواد اولیه طرح تولید غیر متمرکز فرش دستباف

مواد اولیه مصرفی تولیدات منطقه (۳۵-۵۰رج ) عمدتا” نخ چله از نوع پنبه ای، خامه پشمی و گل ابریشم است که در قالیچه های بلوچی از چله پشمی استفاده می شود. تعداد معدودی قالیچه های چله ابریشم نیز بافته میشود

نحوه اخذ مجوز تولید غیر متمرکز فرش دستباف

وضعیت بازار صنعت فرش دستباف

از نظر ارزآوری نیز این صنعت سهم قابل توجهی در اقتصاد ایران دارد. به گزارش نشریه برنامه سازمان مدیریت برنامه و برنامه ریزی، در مجموع با بررسی صادرات فرش در طول سه برنامه گذشته از یک طرف سهم فرش از صادرات غیرنفتی در حال کاهش است و از طرف دیگر ارزش مطلق صادرات فرش نیز روند نزولی دارد. در سال های اخیر ارزش صادرات فرش ایران روند نزولی داشته و این کاهش منحصر به ایران نبوده است، بلکه کشورهای رقیب و کل جهان نیز با تنزل ارزش صادرات فرش مواجه بودند.
هزینه تولید فرش در ایران در مجتمع ها به میزان ۵۰ درصد از هزینه تولید به صورت تک بافی بیشتر است و این امر ناشی از پرداخت برای ایام تعطیلی، عیدی و پاداش حق سنوات و پرداخت ۲۳ درصد حق کارفرما بابت بیمه تامین اجتماعی است. به علاوه تولیدکنندگان به منظور دستیابی به حاشیه سود مورد نظر خود به کاهش هزینه تولید با استفاده از مواد اولیه نامرغوب از جمله پشم دباغی شده، ابریشم نامناسب خارجی، به کارگیری پلی استر و … اقدام می کنند. ورود تولیدات با کیفیت پایین به بازارهای جهانی باعث شده تا به نماد تجاری فرش دستباف کشور که از دیرزمان جایگاه خاصی را نزد خریداران داشته است، خدشه وارد کند.
بالا بودن قیمت تمام شده فرش دستباف ایران در مقایسه با کشورهای رقیب؛ پاکستان و هند موجب شده تا قیمت متوسط هر کیلوگرم فرش دستباف ایران طبق آمار منتشره در سال ۲۰۰۳ میلادی برابر با ۲۶ دلار باشد. در حالی که متوسط قیمت فرش در کشورهای پاکستان و هند به ترتیب هر کیلوگرم ۱۵ دلار و ۹ دلار است.
از جمله عوامل داخلی دیگر، مربوط به سیاست های تجاری و ارزی متفاوت در مقاطع مختلف است. برخی از این سیاست ها آثار مطلوبی بر رونق و ارتقای صادرات داشته و برخی دیگر آثار نامطلوبی بر صادرات در این بخش گذاشته است. به عنوان مثال می توان به سیاست آزادسازی تجارت خارجی و رفع موانع صادراتی در ابتدای نخستین برنامه پنج ساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور اشاره کرد که به رونق صادرات فرش کمک کرد.
یا معرفی نرخ ارز شناور برای کالاهای صادراتی و واردات بدون انتقال ارز به همراه سیاست های تکمیلی دیگر در امر توسعه صادرات نقش مؤثر داشته است. از جمله عوامل خارجی مؤثر در کاهش صادرات در سالهای اخیر می توان به کاهش تقاضای فرش دستباف در بازارهای جهانی به دلایل متعدد از جمله ظهور کالاهای اساسی جانشین فرش دستباف با قیمت های نسبی ارزان، رکود اقتصادی جهان و بیکاری و کاهش درآمدهای ناشی از آن اشاره کرد.
متمرکز بودن بازارهای صادراتی و تأثیر منفی آن بر ارزش صادرات از عوامل خارجی دیگر است. از جمله آثار منفی متمرکز بودن بازار فرش می توان به شکستن قیمت ها به علت رقابت ناسالم تعدادی از صادرکنندگان در یک بازار یا چند بازار محدود اشاره کرد که با اشباع بازار مذکور صادرکنندگان به منظور جلوگیری از راکد ماندن سرمایه خود به قیمت شکنی یا رقابت ناسالم اقدام می کنند.
همچنین رکود اقتصادی کشورهای عمده واردکننده فرش می تواند صادرات فرش کشور را تحت تأثیر قرار دهد. علاوه بر این برخی از عوامل بازار تشکیل اتحادیه های اقتصادی و تجاری می باشند و با وضع تعرفه ها مانع ورود کالاهای صادراتی کشورهای غیرعضو اتحادیه مذکور می شوند.
افزایش رقابت پذیری در بازار جهانی از دیگر عوامل خارجی است که با روند آزادسازی تجارت خارجی در سال های اخیر به علت باصرفه بودن صنعت فرش برای کشورهای رقیب به ویژه هند و پاکستان به دلیل ارزان بودن نیروی کار، استفاده از تعرفه های ترجیحی، مشابه سازی و تقلید و تبلیغات و پیگیری راهبردهای نفوذی در بازارهای جهانی و حمایت دولت آنها از قالی بافان روند رو به رشدی داشته است.

خلاصه بررسی اقتصادی طرح تولید غیر متمرکز فرش دستباف

ظرفیت تولید سالیانه: ۵۵ تخته از ۵۵ واحد تولیدی
نرخ برابری دلار: ۱۲۰۰۰ تومان
مساحت زمین موردنیاز: —–
زیربنای ساختمان ها: —–
تعداد نیروی انسانی مورد نیاز:۶۳ نفر
میزان سرمایه گذاری ثابت: ۴۲ میلیون تومان
نرخ بازده داخلی: ۲۶.۹۱درصد