نقش خوشه هاي صنعتي در توسعه اقتصادي پايدار

نقش خوشه های صنعتی در توسعه اقتصادی پایدار

نویسنده : افشین فخرچکیده

امروزه به دلیل اهمیت بالای شرکت های کوچک و متوسط در رشد اقتصادی هر کشور و منطقه، و لزوم توجه به این بخش از اقتصاد، توسعه از طریق ابداء خوشه ای، نقش محوری و بارزی در سیاست‌های اقتصادی و صنعتی کشورهای توسعه یافته ایفا می نماید. اگر رویکردهای گذشته تمرکز بیشتری بر اقتصاد کلان داشته اند، دنیای اقتصاد امروز، کسب و کار خرد، احساس مسئولیت نسبت به افزایش قابلیت رقابت واحدهای کوچک و متوسط، بهبود ارتباطات شبکه ای، تاکید بر حمایت‌های غیر مستقیم در مقابل پرداخت یارانه، ترکیب رقابت و همکاری به منظور بهبود تقویت یادگیری و نوآوری، ارتقاء سطح همکاری واحدهای کوچک و بزرگ و تقویت همکاری بین خوشه ها، دولت و دانشگاه ها مورد تاکید و توجه بیشتری قرار می‌گیرد.

مقدمه

هر قدر نگاه به حل مسائل از سطح بین المللی، ملی و بخشی به سمت حل مسائل منطقه ای و محلی، مبتنی بر قابلیت های پویای سیستم های اجتماعی شکل بگیرد بر اساس فرآیندهای طبیعی پیش می‌رود، توجه به کسب و کار خرد در قالب شبکه ارتباطی قابل تعریف تحت عنوان بحث توسعه خوشه ای از اهمیت ویژه ای برخوردار می شود.
حدود دو دهه است که توسعه صنعتی مبتنی بر خوشه ها، به عنوان استراتژی نوین مورد توجه برنامه ریزان و سیاست‌گذاران در کشورهای صنعتی و در حال توسعه می باشد. سازمان‌های بین المللی از جمله سازمان جهانی کار ILO ( International Labour Organization)، سازمان توسعه صنعتی ملل متحد UNIDO (United Nation Industrial Development Organization) و بانک جهانی WB(World Bank) نیز طرح‌های متعددی را از طریق توسعه خوشه های صنعتی در کشورهای مختلف اجرا و حمایت نموده اند.
در سال‌های اخیر بحث توجه به صنایع کوچک و متوسط و همچنین توسعه خوشه های صنعتی در داخل کشور نیز مورد توجه قرار گرفته است، ولیکن با وجود اینکه در سطح تئوریک فعالیت های مفیدی صورت گرفته است، از نظر پیاده سازی الگوی توسعه خوشه ای و دست‌یابی به سطح معقول و قابل قبول میزان عملکرد خوشه های صنعتی در کشور همچنان دچار کمبود تجربه اجرایی هستیم.

اهمیت صنایع کوچک و متوسط

با توجه به اهمیت بسیار زیاد بنگاه های کسب و کار کوچک و متوسط (Small and Medium Enterprises/ SME) در نقش آفرینی در حوزه های اقتصادی، اجتماعی، تولید صنعتی و ارائه خدمات، این بخش از صنایع عامل راهبردی برای توسعه اقتصادی، اشتغال‌زایی و رقابت پذیری صنایع هستند و این صنایع در واقع تامین کنندگان اصلی اشتغال جدید، مهد تحول و نوآوری و همچنین پیشرو در ابداع فناوری های جدید می باشند.
مهمترین مزیت این بخش از صنعت به دلیل پتانسیل اشتغال در میزان سرمایه کم است و همچنین قوت نیروی انسانی (نیروی کار) بخش SME بالاتر از بنگاه های کسب و کار بزرگ می باشد. بخش کسب و کار کوچک و متوسط همچنین پیش قراولی از بخش بنگاه های اقتصادی مدرن را تشکیل داده است و نیروی پیشران مدرنیزه کردن اقتصادی و رشد در جهان را ارائه می‌دهد.
اهمیت این موضوع تا جایی است که توسعه بسیاری از کشورها اغلب از طریق اندازه گیری چنین شاخص هایی اندازه گیری می‌شود به عنوان مثال سطح صنعتی شدن، مدرنیزه شدن، شهرسازی، اشتغال سودمند و معنادار برای کسانی که علاوه بر توانمندی علاقمند به کارکردن نیز هستند، درآمد سرانه، توزیع مساوی درآمد.
بنابراین از آنجایی که در دهه های اخیر این بخش از صنایع، بنگاه های کوچک و متوسط، موفقیت های چشمگیری را نسبت به بنگاه های بزرگ در زمینه اقتصادی به دست آورده اند بیش از موارد دیگر، مورد توجه قرار گرفته اند و شواهد نشان می‌دهد که می توان از این بنگاه ها به عنوان موتور محرک رشد اقتصادی یاد کرد .
یکی از راه کارهای موفق در راستای توسعه اقتصادی بنگاه های کسب و کار، تجمیع و سازمان دهی این صنایع مطرح شده است، استفاده از مدل توسعه خوشه های صنعتی می باشد. زادگاه این مدل کشور ایتالیا است و بر اساس مطالعات مختلفی که در دهه ۱۹۸۰در این کشور صورت گرفته است و تحولات صنعتی آن از منظر صنایع کوچک و متوسط مدنظر قرار دارد، می توان گفت این مدل در زمینه توسعه شهری و اقتصاد پایدار شهری موفق عمل می نماید، اما روند و چگونگی آن و سیاست های اجرایی آن در هر کشور و منطقه ای متفاوت بوده است.

خوشه صنعتی چیست؟

خوشه صنعتی تمرکز جغرافیایی بنگاه های کسب و کار است که با محصول مشترک، رابطه میان آنها به صورت ترکیبی از همکاری و رقابت بوده و بر همین اساس دارای نقاط قوت وضعف، فرصت ها و تهدیدهای مشترک می باشند. چنین ترکیبی می تواند:
• باعث مزیت هایی در حوزه تامین مواد اولیه، قطعات و ماشین آلات و همچنین افزایش بهره وری از منابع انسانی گردد
• به ایجاد شبکه ای از ارائه دهندگان خدمات تخصصی مالی، اجرایی و فنی مورد لزوم کمک کند
• به ایجاد فضایی مناسب درون سازمانی و بین سازمانی برای مشارکت نهادهای دولتی و خصوصی ایجاد نموده که باعث نوآوری و یادگیری جمعی گردد.
این مفهوم از شبکه متفاوت می باشد، شبکه به معنای کنار هم قرار گرفتن واحدها در گروه های استراتژیک( Strategic Group) در راستای انجام هدفی مشترک است و می توان گفت یکی از مولفه های لازم و ضروری توسعه خوشه تشکیل شبکه های متفاوت از گروه های استراتژیک است.

تاریخچه خوشه

خوشه های صنعتی برای اولین بار توسط آلفرد مارشال در سال ۱۸۹۰ به صورت زیر تعریف شده است:
“مناطق جغرافیایی شامل تعدادی از بنگاه های کسب و کار که محصولات مشابه تولید می‌کنند، شامل بنگاه هایی که در سطوح مختلف فرآیند تولید مشغول فعالیت هستند و به واسطه هم مکانی از مزایایی مشترک برخوردار هستند. ”
پدیده خوشه های منطقه ای بخشی کامل از تئوری های جغرافیای اقتصادی از زمان کارهای مارشال (۱۸۹۰) شده است. توضیح سنتی برای وجود خوشه های منطقه ای بر درآمد حاصل از تقلیل هزینه به واسطه تجمع اقتصادی تمرکز دارد. مارشال (۱۸۹۰) سه مزیت خوشه بندی صنعتی را به صورت زیر نشان میدهد:
۱. توسعه گروهی زبده‌وکار آزموده‌از نیروی انسانی متخصص به صورت محلی و منطقه ای
۲. دست‌رسی به فاکتورهای ورودی متخصص ( مواد خام، نیروی انسانی، خدمات و غیره ) و خدمات کسب و کار تخصصی
۳. روندهای موثر اطلاعات ( دانش در چنین تجمعاتی به آسانی سرریز میکند)

تفاوت نگرش های سنتی و جدید در خصوص توسعه

مایکل پرتر در سال ۱۹۹۸ نیز بحث خوشه های صنعتی را به شرح ذیل بیان نموده است:
“خوشه های صنعتی تمرکزهای جغرافیایی از بنگاه های کسب و کار و نهادها و موسسات به هم متصل شده در حوزه ای خاص هستند، که به واسطه داشتن وجوه مشترک و مکمل فعالیت های همدیگر، به یکدیگر مرتبط می‌شوند.”
مایکل پرتر معتقد است، دامنه جغرافیایی خوشه ها از یک منطقه، یک ایالت، یا حتی یک شهر به کشورهای همسایه و نزدیک به یکدیگر می‌تواند توسعه یابد. وی در کتاب خوشه ها و رقابت اقتصادی جدید ” Clusters and the New Economics of Competition” در سال ۱۹۹۸ بیان می‌کند خوشه های صنعتی بهره وری و نوآوری را تا سطوح بالایی افزایش می‌دهند. در این کتاب پرتر به تفصیل توضیح می‌دهد که خوشه های صنعتی بر رقابت از سه راه گسترده تاثیر می‌گذارند: ابتدا، از طریق افزایش بهره وری شرکت ها بر اساس منطقه؛ دوم، تحریک و هدایت مسیر و فضای نوآوری ؛ و سوم، به واسطه تحریک تشکیل کسب و کارهای جدید در داخل خوشه؛ و در نهایت خوشه صنعتی مجاورت جغرافیایی، فرهنگی، و نهادی مجموعه ای از شرکت ها با دسترسی خاص، روابط نزدیک‌تر، اطلاعات بهتر، انگیزه های قوی تر و مزیت های دیگری که برای بهره برداری از فواصل دور سخت می باشد را ارائه می‌دهد.

رویکرد سازمان UNIDO

رویکرد سازمان توسعه صنعتی ملل متحد UNIDO بر این اساس در خصوص برنامه هایی مبتنی بر رویکرد شبکه و خوشه صنعتی بیان می‌شود که دغدغه اصلی شرکت های SME در سایز آنها نیست بلکه به دلیل منزوی و ایزوله بودن سیستم این گونه صنایع می باشد و بنابراین این سازمان با حمایت از برنامه های توسعه خوشه ای به دنبال درک نقش خوشه های صنعتی و اثرات آنها بر یادگیری، نوآوری و تحریک توسعه منطقه ای است.

به این ترتیب برنامه ای تحت عنوان ” توسعه خوشه ها و شبکه های بنگاه های کسب و کار کوچک و متوسط “( Development Of Clusters And Networks Of SMEs) به عنوان یکی از مهم‌ترین برنامه های بخش خصوصی توسعه این سازمان در حال پیاده سازی می باشد.

این برنامه در واقع پاسخ به نیاز کشورهای در حال توسعه در راستای کمک فنی به بنگاه های کسب و کار کوچک برای کمک به آنها است، کمکی که از طریق ترویج و تقویت ارتباطات بین بنگاهی به علاوه ارتباطات همکارانه با نهادها و موسسات حمایتی باعث افزایش قابلیت رقابت پذیری بنگاه ها خواهد شد. به طور خلاصه می توان گفت این برنامه به هدف کمک به SME ها از طریق استفاده از نقاط قوت آنها و بهره گیری از فرصت های بازار با یکدیگر و به طور مشارکتی و یا حل دغدغه ها و مسائل مشترک با تلاش و سعی گروهی می باشد.
موفقیت های چشم‌گیر خوشه های صنعتی در کشورهای توسعه یافته و همچنین مطالعه و تجربه آن در کشورهای در حال توسعه این نگرش را ایجاد کرد که کسب و کار، محرک اصلی جوامع توسعه یافته و رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه است.

مراحل توسعه رویکرد خوشه ای UNIDO

• انتخاب خوشه ها: اولویت بندی خوشه های تشخیص داده شده در منطقه و این مستلزم انجام مطالعه امکان سنجی می باشد
• انجام مطالعه شناختی( Diagnostic Study): پیاده سازی برنامه توسعه خوشه با اولویت بالا از طریق جمع آوری اطلاعات در خصوص خوشه در یک رفتار مشارکتی
• اعتماد سازی ( Trust Building): ایجاد فضایی از اعتماد داخل خوشه از پیش نیازهای ضروری در راستای حصول حمایت از جانب نقش آفرینان در خوشه می باشد و همان‌طور که از شکل ۱ به خوبی قابل مشاهده است فعالیتی پیوسته است. ( نقش عامل توسعه خوشه CDA: Cluster Development Agent، در این حوزه بسیار حساس و مهم است )
• برنامه عمل( Action Plan): این لسیت از فعالیت هایی که معمولا به طور سالانه تعریف می‌شوند از خروجی های مطالعه شناختی می باشد. این لیست در واقع نقشه راهی است که به ترویج و رشد ارتباطات بین ذینفعان خوشه در راستای حصول نتایج ملموس ( قابل مشاهده ) کمک خواهد کرد.
• پیاده سازی (Implementation): پیاده سازی به معنای تحقق مجموعه ای از اهداف( برنامه های عمل) به گونه ای که تعاملات و فعالیت های ذینفعان اصلی خوشه به طور اساسی تغییر مثبت یابد.
• نظارت و ارزیابی( Monitoring and Evaluation): نظارت و ارزیابی کمی و کیفی خروجی های به دست آمده از پیاده سازی به انتشار بهترین تجارب ( Best Practice) و ایجاد اعتماد مابین ذینفعان اصلی خوشه کمک خواهد کرد.
• خروج عامل توسعه خوشه

مهم ترین ویژگی های خوشه صنعتی

۱. تمرکز در یک منطقه جغرافیایی
۲. وجود ارتباط درون بنگاهی و درون صنعتی بین بنگاه های عضو خوشه
۳. در طول هم قرار گرفتن بنگاه ها در درون خوشه
۴. وجود سازمان های غیر تجاری در کنار بنگاه های تجاری درون خوشه
۵. همکاری بین بنگاه ها و انجام اقدامات مشترک و جمعی
۶. وجود رقابت بین اعضا
۷. هم رشته بودن بنگاه ها در یک شاخه یا دسته صنعتی خاص ( تشکیل زنجیره ارزش )
۸. وجود تهدیدها و فرصتهای مشترک و جمعی
۹. پیدایش خدمات فنی، مدیریتی و مالی در خوشه
۱۰. وابستگی به یک منطقه خاص جغرافیایی – اقتصاد
۱۱. کارآیی جمعی و بهره برداری از صرفه های اقتصادی بیرونی

بحث و نتیجه گیری

یکی از بهترین راهکارهای ارائه شده برای حل مشکلات بنگاه های کوچک و متوسط، راهکار توسعه خوشه ای و تجمیع آنها در قالب خوشه است. به عبارت ساده می‌توان گفت پتانسیل خوشه در منطقه وجود دارد و قابل ایجاد کردن نمی باشد. با استفاده از تجمیع این بنگاه ها استفاده از تجربیات و امکانات همدیگر، ایجاد امکانات مشترک و انجام امور به صورت اشتراکی به وجود می آید. بنابراین می‌توان گفت که خوشه های صنعتی در حوزه های مختلف بر عمل‌کرد شرکت‌ها تاثیر گذار خواهند بود و موجب هم افزایی و ایجاد مزیت های یک بنگاه بزرگ برای بنگاه های کوچک و متوسط و توسعه این صنایع می شوند. در نهایت می‌توان گفت منظور از خوشه سازی تامین نیازهای ساختاری و کارکردی خوشه های توسعه نیافته است که با بستر سازی، هدایت و تعامل متناسب می‌توانند به سطح مطلوبی از توسعه یافتگی برسند.

امتیاز